nagłówek "Avorum respice mores" (Bacz na obyczaje przodków) – dewiza herbowa przysługująca jedynie hrabiom Ledóchowskim h. Szaława link nagłówka

Dzieje majątku Chotycze

Maciej KobylińskiBartosz Kobyliński

Dokładnie opisane losy majątku, zwłaszcza w ujęciu założenia parkowego, znajdujemy w imponującej pracy pt. "Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chotyczach", Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej, której autorami są: Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof i Szydłowski Jan.

Ewolucja układu przestrzennego

Inwentarz z 1591 r.

"W XVI wieku Chotycze wchodziły w skład włości woźnickiej należącej do możnego rodu litewskiego Kiszków, zaś wcześniej dobra te stanowiły własność kolejno Nassutów (ok. połowy XV w.), Zabrzezińskich i Iliniczów. Dobra te stanowiły rozległy kompleks składający się z 19 wsi oraz 3 folwarków. Jeden z nich - folwark Chmielewo - usytuowany był przy wsi Chotycze i był niewątpliwie poprzednikiem obecnego założenia. Folwark Chmielewo według inwentarza z 1591 r. przedstawiał się następująco:

'Chmielów folwark, tenże sposobem oddany jego mości panu Pethernu[?]. Dom wielki, w tem domie świetlica, okien trzy z okiennicami zawiesiętemi, błony trzy suklane w drzewo robione, w nich dwie szyby stłuczone: w tej świetlicy u ściany ławy i u pieca ławka, stolik lipowy stolarski z skrzynką, zedlik, krzesło z toczonego drzewa, piec poliwany, zły zielony, komin murowany, szafa u ściany dla statków[?], listwy po jednej stronie u ściany malowane na zielono, drzwi na zawiasach żelaznych z chantabą, skobl, zamek, z ty świetlicy komora, w tej komorze okienko sczklane, czwarty części nimasz, wprawione w drzewo, w tej komorze u ściany ława, drzwi na zawiasach żelaznych z wrzeciądzem i zamek; z tej komory komórka potrzebna, drzwi na zawiasach z zaszczepką; z tej świetlicy sień, w ty sieni komin wielki murowany, okno jedno z okiennicą, ław trzy. Stół sosnowy prosty, ławka jedna, szafa u ściany dla mis, drzwi na zawiasach żelaznych, z ty sieni komora, okienku jedno, ławy trzy, drzwi na zawiasach żelaznych. Ztem piekarnia, w ny piec komin, ławy u ściany, stolik prosty, szafa u ściany, ławka u pieca. Item dom stary, pusty, świetlic dwie, w sieni nimasz nic, jeno ław dwie, drzwi na zawiasach z wrzeciądzmi dwoje, trzecie bez zawias z wrzeciądzem.
Podle tego domu świetolka /świetliczka?/, okna potłuczone, ławy u ścian, drzwi na zawiasach żelaznych. Piwnica, drzwi na zawiasach żelaznych i krata, na wierzchu szwiernia /?/ dobra, przed tą szwiernią sala, w ty sali ław dwie, stół lipowy pod hebel; szwieren /świron/ dranicami pobity, połowa słomą okryta, połowa słomą poszyta. Sernik pole /podle/, drzwi na zawiasach żelaznych z wrzeciądzem i stajnia pokryta słomą, drabini, żłobii dwa, podle furlepa /?/ powalona, słomą oboje pokryte. Łaźnia czarna dranicami pobita, przed łaźnią ścian dwie, trzeciej nimasz. Browar przed dworem, w nim kacz /kadź/ piwna, tak, szypień spustam /?/. Dwor ogrodzono żerdziami, miejscami choiną ostawiano, wrota dwoje, niedobre oboje. Statki domowe, kociał wielki piwny zawieszany, dzieża dla chleba, wiader dwie, stępa, kadłub, drzewiaka /?/, cebrów dwa, stągwie kapustnych dwie, kadłuby dwa, beczek piwnych sześć, w piekarni żarna, toków wielkich siedem, chmielu beczek cztery, łoż dwie, wasąg, osi okowane, drzwi pokaszczane stukwarkowe /?/, piecza z szafką /?/; co do zamku drohickiego dwora, te mają być wydane, kiedy po nie poślą. Obora dla bydła pleciona z chrustu i żedziami ogrodzona, słomą poszyta i chewki dla świń i owiec. Bydła: naprzed krów i tych co z Woźnik przygnane dawniej szesnaście, byk standny jeden, cielców rocznych trzy, cieląt latosich sześcioro, owiec starych dziewięć młodych pięć, baranek jeden, świnia stara jedna, podświnków trzy, prosiąt latosich dwoje, gęsi czternaście, kurcząt ośmioro, kapłonów siedm, kurów jendynskich /indyków/ troje. Gumno ogrodzone dylami i choiną ostrożono; stodoła wielka niekryta, szopa jedna drzewiana słomą okryta, druga chrustem pleciona, brogów trzynaście. Żyta brogów półczwarta, w jednym kop trzydzieści, w drugim trzydzieści, w trzecim dwadzieścia, w czwartym czternaście, citra vel ultra; gryki kop szesnaście, grochu kop dwie, owsa kop citra vel ultra, konopi kopa jedna, lnu półtora kopy; nasia sienia pół miary, konopi pół beczki, prosa pół miary, żyta wysiano beczek dwadzieścia sześć. W tem dworze ogrody: pierwszy ogród za piekarnią, ogrodzony od stawu dylami, a od dworu tynem [?], drugi ogród za stajnią i sad różnych owoców ogrodzony żerdziami, od błota chrustem, pastewnik ogrodzony.
Kmiecie Chotycze do tego folwarku należą: Marek Mithko, Helenk, Chricz, Miszko, Iwan Kumienia, Chwiadko Kumiania, Sthecz Mielanczyk, Jaczko Nahumienia, item Onaczko Nahumienia, Miszko Poliko, Chwiediak, item Iwaszko. Powinność tych Chotyczan: do chmielów z czwarcizny groszy dwadzieścia półtory, a z włóki kur dwoje, gęś jedna, jajec trzydzieści, żyta beczeka ziarnowego, robota cztery dni w tydzień po jednemu'".

Przytoczony wyżej inwentarz wskazuje, że folwark w Chotyczach miał znaczenie przede wszystkim użytkowe. Wskazuje na to zarówno stan domu mieszkalnego, jak też liczba zabudowań gospodarczych. Już wówczas było to założenie stare, początkami sięgające co najmniej pierwszych lat XVI w. /wskazuje na to istnienie starego, zrujnowanego już domu/. Już w tym typowo utylitarnym XVI-wiecznym założeniu są pewne elementy, które zostały wykorzystane przy komponowaniu późniejszych układów ozdobnych. Do nich należy zaliczyć staw, wymieniony w inwentarzu z 1591 r., który należałoby identyfikować z jednym ze stawów istniejących do dzisiaj. Można również przypuszczać, że usytuowanie dworu nie uległo zmianie. Wymienione w inwentarzu ogrody i sad należy zapewne traktować jako warzywniaki oraz sad użytkowy, posiadały być może one podział na kwatery, lecz wynikający raczej z potrzeb gospodarczych niż pretensji do ozdobności.

Oprócz dworu z zespołem zabudowań folwarcznych i sadami, w Chotyczach od 1588 r. istniała cerkiew - pierwotnie prawosławna, po 1599 r. unicka. Oba te obiekty tworzyły pewnego rodzaju całość już w XVI w. - chociażby przez sam fakt istnienia pomiędzy nimi systemu drożnego łączącego obydwa obiekty.

W rękach rodziny Ossolińskich (XVII i XVIII w.)

Na początku XVII w. nastąpił podział obszernej włości woźnickiej na kilka części, przy czym w wyniku tego podziału przekształciły się w niewielką jednowioskową posiadłość.
W XVII i XVIII w. wokół dworu w Chotyczach wykształciło się kwaterowe założenie ogrodowe wywodzące się z kompozycji szesnastowiecznej i powiązane aleją z traktem łosickim, w pobliżu którego stała cerkiew /na północ od założenia/. W skład kompozycji tego ogrodu kwaterowego wchodził co najmniej jeden staw /usytuowany na zachód od alei prowadzącej do traktu łosickiego/, a być może i drugi, położony po przeciwnej stronie alei. Nie znaleziono danych historycznych, które pozwalałyby opisać rozmieszczenie kwater i ich wygląd. Biorąc jednak pod uwagę niewielki obszar całej włości można przypuszczać, że całość miała charakter raczej użytkowy, a ozdobne elementy ograniczały się do alej dojazdowych oraz alej i szpalerów między kwaterami. Opierając się na analogiach z innymi podobnymi założeniami tego okresu oraz na częściowo zachowanych podziałach funkcjonalnych i kompozycyjnych terenu /na ogół wykazujących dużą trwałość/, a także na nielicznych starych drogach i drzewach wykonano szkic, /nr 1/ będący próbą rekonstrukcji schematu rozplanowania ogrodu kwaterowego w Chotyczach w XVII i XVIII wieku. Szkic ten jednak, z konieczności ujmuje jedynie podstawowe elementy układu przestrzennego, gdyż brak danych nie pozwala na szersze rozwinięcie tematu.

We władaniu Wężyków

Można przypuszczać, że w końcu XVIII lub na początku XIX w. dobra chotyckie znalazły się w rękach Wężyków skupujących okoliczne majątki /Witulin, Wólka Nosowska, Nosów, Styrzyniec, Droblin/. Władanie Chotyczami przez Wężyków poświadczone jest w roku 1837, kiedy to ich właścicielem był Ignacy Wężyk. Z jego osobą należy wiązać przebudowę założenia i budowę istniejącego do dziś dworu. Prawdopodobnie wtedy został wykopany istniejący do dziś trzeci staw /położony najbliżej drogi do Łosic/. Po budowie nowego dworu, część kwater z nim sąsiadujących nabiera charakteru ozdobnego, natomiast funkcje użytkowe przerzucane są na drugą stronę alei biegnącej od północy, w sąsiedztwo stawów i traktu łosickiego. Mimo rozbudowy kompozycji jej regularny schemat zostaje zachowany i większość kwater pełni zapewne nadal funkcje użytkowe. Około połowy XIX w. funkcje ozdobne przejmują kwatery położone na północ i południe od kwatery leżącej na zachód od dworu a stanowiącej wnętrze ozdobne. Próbuje się w ten sposób skomponować park o bliżej nieznanym dziś wyglądzie. Na pewno można stwierdzić jedynie tyle, że posiadał on aleje wybiegające na dwór i szpalery rosnące po granicach oraz prawdopodobnie wzdłuż dróg spacerowych. Być może też właśnie wtedy urządzono kolisty podjazd przed dworem, na który wybiegały 2 stare aleje prowadzące od północy i wschodu. Na południe od dworu i podjazdu mieściła się gospodarcza część założenia połączona z okolicą drogami biegnącymi na zachód /po granicy ogrodu/ i południe.

Sądząc z neogotyckiego wyglądu dworu oraz niektórych egzotycznych w tym rejonie drzew (np. sosna wejmutka) sadzonych ok. połowy XIX w., można przypuszczać, że zamiarem właścicieli było skomponowanie ogrodu romantycznego lub krajobrazowego, co zostało jednak ograniczone przez zastany sztywny układ kompozycyjny oraz użytkowe funkcje obiektu. Możliwe, iż dziewiętnastowieczny park w Chotyczach posiadał szereg cech kompozycji krajobrazowej, jednak wskutek zniszczenia tej kompozycji i jej późniejszych przekształceń niewiele można na ten temat powiedzieć".

W "Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego" t. I, wydanym w 1880 r. czytamy m.in.:

"Chotycze - wieś i folwark, powiat konstantynowski, gmina Czuchleby, parafia Niemojki. Posiadały cerkiew parafialną dla ludności rusińskiej, szkołę początkową. W 1827 r. było tu 27 domów i 123 mieszkańców, obecnie liczy 26 domów, 318 mieszkańców i 1518 m. obszaru. Chotyckie dobra mają 3056 m. obszaru i są własnością Seweryna Wężyka".

Kolejną porcję informacji znajdujemy po hasłem Toporów w pozycji "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego" tom XII, wydanym w 1892 r.:

"Dobra Toporów i Chotycze (własność Wężyka Seweryna) składały się w roku 1885 z folwarków: Toporów i Chotycze, rozl. mórg 2168 (tj. ok. 1214 ha wg morgi nowopolskiej - przyp. autora):
(...)
folwark Chotycze gruntów ornych i ogrodów mórg 489, łąk mórg 21, lasu mórg 794, nieużytków mórg 27; budynek murowany 1, z drzewa 9; płodozmian 10-polowy; las nieurządzony.
W skład dóbr poprzednio wchodziły: wieś Chotycze osad 35, mórg 340; wieś Nowa Wieś osad 9, mórg 174; wieś Ławy osad 20, mórg 277; wieś Jeziory osad 4, mórg 113; wieś Łużki osad 5, mórg 2".

Ale wróćmy do naszego źródła.

Pod rządami Węglińskich

"Na przełomie XIX i XX w. dobra Chotycze, wraz z pobliskim Toporowem znalazły się w rękach Węglińskich. Nowi właściciele rozpoczęli rozbudowę założenia polegającą na powiększeniu części ozdobnej i użytkowej. Włączono wówczas w kompozycję parku tereny położone na wschód od dworu i podjazdu /nad stawami/, którym nadano charakter krajobrazowy. Tam też między stawami wzniesiono murowaną oranżerię. Swobodne grupy drzew i krzewów ozdobnych porozrzucane na trawnikach sąsiadowały od południa ze starą drogą wiodącą do podjazdu, przy której również posadzono nowe drzewa krzewy jednak nie odtwarzając dawnej alei lecz swobodnie. Przekomponowano także park przylegający do dworu, w którym otworzono widok z dworu ku północy na stary staw ogrodowy oraz zlikwidowano część regularnych dróg nasadzeń, a na ich miejsce posadzono nowe, luźne grupy roślin ozdobnych. Ponadto urządzono we wnętrzu przylegającym do dworu od zachodu kolistą drogę spacerową. Pozostawiono prostokątny sad położony na zachód od parku oraz proste szpalery rosnące wokół sadu. Park i sad ogrodzono od strony traktu łosickiego murem, a z pozostałych stron, podobnie jak części gospodarcze - dębowym parkanem. W ogrodzie umieszczono dwie bramy paradne - jedną u wjazdu do alei od strony Łosic, a drugą przy wjeździe do założenia od wschodu /na osi dworu/. Poza tym istniała jeszcze brama gospodarcza usytuowana w północno-wschodnim rogu założenia, gdzie znajdował się dojazd do czworaków stojących na wschód od parku.

Część gospodarcza leżała na południe i południowy-wschód od dworu /mniej więcej zajmując teren obecnej części magazynowej/ i była stopniowo rozbudowywana.

I wojna światowa

W czasie I wojny światowej dwór i zabudowania części gospodarczej zostały znacznie zniszczone przez wycofujące się w 1915 r. wojska rosyjskie. Po wojnie zniszczenia naprawiono, ale wzniesiono też nowe budynki m. in. czworak murowany /na wschód od części gospodarczej/ oraz murowany budynek gospodarczy usytuowany na południe od podjazdu. W parku dokonano nowych nasadzeń oraz we wnętrzu położonym na północ od podjazdu zbudowano kort tenisowy. Zarówno na podjeździe jak i na zachód od dworu znajdowały się w tym czasie duże koliste kwietniki. Ostatnim przed wojną właścicielem Chotycz był Władysław Jasiński mąż Marii Węglińskiej.

II wojna światowa

W czasie II wojny teren założenia nie został zniszczony, a we dworze był ulokowany polowy szpital niemiecki. Na teren części gospodarczej spadło kilka bomb, od których popękały ściany w czworakach. Po przejściu frontu chłopi samorzutnie rozebrali część zabudowań, m. in. oranżerię. [Do dnia dzisiejszego dotrwał jedynie dwór].

Czasy Polski Ludowej

Po wojnie majątek został rozparcelowany, a ośrodek o powierzchni ok. 12 ha przekazano szkole podstawowej, natomiast część gospodarczą przejął Gminny Ośrodek Maszynowy, a następnie ok. 1950 r. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Chotyczach. W budynku szkolnym przeprowadzono w roku 1945 remont i w tym też czasie ówczesny nauczyciel z tej szkoły Roman Mikuszewski wyrzeźbił popiersie Kościuszki - ustawione dziś na samym[?] podjeździe. W czasie remontu wymieniono gontowe pokrycie dworu na dachówkę, która zresztą później została zastąpiona papą. W 1956 r. Spółdzielnia została rozwiązana, a zabudowania po niej przejęła GS.
W roku 1973 wybudowano nową szkołę, a do opuszczonego przez szkołę dworu wprowadzili się prywatni mieszkańcy. Około 1975 r. została reaktywowana RSP, która prowadzi do dziś hodowlę trzody chlewnej i bydła oraz posiadała warsztaty i mieszalnię pasz.

Cały okres powojenny to postępująca dewastacja założenia. Różni właściciele nie tylko nie interesowali się stanem parku, ale także wznieśli w obrębie obiektu szereg zabudowań znacznie odbiegających od jego dawnego charakteru. Powstały zatem nowe budynki warsztatowe i magazynowe oraz mieszalnia pasz na terenie dawnej części gospodarczej. Poza tym wzniesiono kompleks zabudowań gospodarczych o funkcjach głównie hodowlanych, zlokalizowany na południowy-zachód od poprzedniego. Na miejscu dawnych czworaków również wzniesiono nowe budynki, a dalsze wznosi się w chwili obecnej.

W parku wskutek braku konserwacji zanikła większość starych dróg, a zamiast nich pojawiały się wyjeżdżone nowe drogi lub wydeptane ścieżki. Wypadła duża część starych drzew, pojawiły się liczne zarośla i laski. Stary staw parkowy /położony na zachód od alei wiodącej do dworu od północy/ częściowo wysechł, a częściowo zarósł szuwarami. Wycięto sad i rozebrano ogrodzenia, zanikł podjazd i zdewastowane zostały trawniki. Pojawiły się natomiast nowe zabudowania drewniane /na północ od dworu oraz we wschodniej części parku/ i ogródki warzywne /na północ od dawnego podjazdu/. Posadzono jedynie niewielką ilość drzew ozdobnych /co należy zawdzięczać szkole/ oraz posadzono żywopłot przed dworem i tam też ustawiono popiersie Kościuszki. Sam dwór jest w chwili obecnej skrajnie zdewastowany i grozi zawaleniem".

Chotycze w XXI wieku

Dopiero na początku XXI wieku coś zaczęło zmieniać się na lepsze, przynajmniej jeśli chodzi o kondycję chylącego się ku zawaleniu dworu: majątek - do niedawna znajdujący się w rękach Urzędu Miasta i Gminy Łosice - został wystawiony ostatnio na sprzedaż, o czym informują nas krótkie wzmianki z "Tygodnika Siedleckiego" (zamieszczone obok).
Prawo pierwokupu posiadali jednak byli właściciele lub spadkobiercy obiektu, ale w tym czasie, według władz Łosic, sprawy formalne dotyczące spraw spadkowych nie były jeszcze w pełni uregulowane. Jako że ewentualni spadkobiercy nie zgłosili się do zakupu, zgodnie z obowiązującym prawem - w listopadzie 2004 r. - cały zespół dworski wraz z 11 hektarami przyległej ziemi (m.in. parkiem i stawami), został wystawiony na przetarg. Po licytacji - za niebagatelną sumę 270 tys. zł - przeszedł na własność nowych, prywatnych właścicieli. Takiej ceny nie spodziewały się nawet władze miasta, które nie kryły zresztą zaskoczenia. Nowy właściciel niezwłocznie zajął się generalnym remontem tego wspaniałego, aczkolwiek bardzo już zniszczonego budynku. 10 grudnia konserwator zabytków sporządził plan remontu całego obiektu, a 15 grudnia 2004 r. został podpisany akt notarialny. Mimo niezwłocznego podjęcia prac, oba skrzydła dworu musiały być rozebrane i postawione na nowo od fundamentów, odgruzowane zostały stare piwnice. My również cieszymy się wraz z nowymi właścicielami, gdyż był to już zapewne już ostatni dzwonek dla tego pięknego miejsca.

Bibliografia:

  1. "Kronika rodzinna". Władysław Wężyk; Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
  2. "Akty izdavaemye Vilenskoju Arche o graficeskoju Kommisieju" tom XVI, Jurentari imienij XVI stolatija, Vilna 1887; Inwentarz dóbr Woźniki, 13 X 1591 r., s. 407-408.
  3. "Historyczny zarys Kościoła Prawosławnego od zarania dziejów do chwili obecnej na terenie województwa Białostockiego". G. Gosna; Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, 1978 r., z. 3-4, s. 58.
  4. "Akta Hipoteki 1147". Władysław Wężyk; księga hipoteczna dóbr Chotycze, gdzie zaznaczono w 1897 r. obowiązek dostarczania przez właścicieli dóbr Chotycze 30 fur drzewa opałowego corocznego na rzecz proboszcza cerkwi unickiej w Chotyczach.
  5. "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego". t. I, W-wa 1880, s. 640, hasło Chotycze, t. XII, Warszawa 1892, s. 399, hasło Toporów.
Ojcowie serwisu Polinów
Toporów i Chotycze
Kobylińscy
południowe Podlasie
południowe Podlasie
Kobylińscy
Kobylińscy