Łosice w XVII i XVII w. - upadek miasta

Trudności gospodarcze

W drugiej połowie XVI w. można już dostrzec wyraźnie oznaki trudności gospodarczych. Lustracja starostwa łosickiego z 1576 r. wskazuje na znaczny ubytek ludności (194 domy zamieszkałe przez ok. 1160 osób - spadek o ok. 20% w ciągu 25 lat).

Nie zmienił się charakter gospodarczy miasta, w którym nadal było 25 karczem piwnych, 3 miodowe, 9 gorzałczanych, 8 jatek rzeźniczych, 34 rzemieślników i kramarzy, 84 włóki ziemi, sadzawka i staw. Rzemieślników było stosunkowo sporo, lecz wielu z nich rejestr poboru podatku z 1580 r. określa jako "ubogich" lub "nędznych". Dosyć silny był cech szewski, na co wskazuje statut wydany przez burmistrza i radę miasta w 1595 r. Mało ludności zajmowało się handlem. Rolnictwo zachowało nadal podstawowe znaczenie dla egzystencji większości mieszczan. Najważniejszą po rolnictwie dziedzinę produkcji stanowił wyrób napojów alkoholowych. Sytuacja nie była wyjątkowa, podobną strukturę gospodarczą posiadało większość miasteczek ówczesnej Rzeczpospolitej, zwłaszcza zaś Podlasia.

Mała liczba rzemieślników i słaby rozwój handlu, dominacja zajęć rolniczych, brak oznak wzrostu miasta (a nawet regres do stanu z 1551 r.) wskazują, że Łosice zeszły już w tym czasie do roli lokalnego ośrodka gospodarczego dla najbliższych okolic. Nie widać, żeby mieszczanie łosiccy uprawiali działalność handlową na szerszą skalę, jak w pierwszej połowie XVI stulecia.

1 lipca 1576 r. w Warszawie król Stefan Batory potwierdził przywileje nadane Łosicom przez swoich poprzedników - zniósł wszystkie ciężary prawa litewskiego i nadał wolność jaką cieszyły się sąsiednie miasta.

W roku 1580 Łosice ustępowały już nie tylko Bielskowi i Drohiczynowi, ale również Ciechanowcowi, Brańskowi, Węgrowowi, Knyszynowi, Mielnikowi, Tykocinowi czy Siemiatyczom. Na trudności w rozwoju wpłynęła przewaga społeczna i gospodarcza szlachty, stopniowy wzrost obciążeń chłopów na rzecz folwarku (obecnego Polinowa), zwłaszcza pańszczyzny, a także konkurencja ze strony bliskich i silniejszych ośrodków handlowych jak Siedlce, Łuków czy Drohiczyn.

Upadek miasta na początku XVII w.

W pierwszej połowie XVII w. nastąpiło dalsze pogorszenie sytuacji Łosic. Do zubożenia mieszkańców bardzo przyczyniły się wojny prowadzone przez Stefana Batorego i Zygmunta III Wazę oraz związane z tym przemarsze wojsk zmierzających na wojnę z Moskwą, później Turcją, Tatarami, Kozakami i Szwedami. W dziele grabienia i niszczenia mienia własne oddziały wojskowe niewiele różniły się od nieprzyjacielskich.

W 1647 r. król Władysław IV wydał przywilej, w którym stwierdza, że "...osobliwy wzgląd mając na nędzę i ubóstwo miasteczka Łosicze nazwanego, do którego przez różne plagi z dopuszczenia Bożego przyszło, aby się poratować mogło...", nadaje mieszczanom prawo wolnego wyrobu gorzałki i sprzedaży jej do innych miast królewskich.

W roku 1648 powstała pierwsza w Łosicach parafia unicka, pod wezwaniem MB Wniebowziętej (Unitami nazywano tych mieszkańców Podlasia, którzy należeli do kościoła greckokatolickiego, złączonego unią z kościołem katolickim i wyznającego dogmaty katolickie oraz zwierzchnictwo papieża; utrzymywali jednak wszystkie zwyczaje i formy liturgiczne obrządku wschodniego).

Wojny kozackie i szwedzkie 1648-1660

Wiosną 1648 r. wybuchło powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. W listopadzie oddziały kozackie dotarły do ziemi łosickiej. Spustoszyły Łosice, Brześć, Białą, Siedlce, Łuków, Radzyń, Międzyrzec.

W roku 1653 w Łosicach, jak i na całym Podlasiu, szalała straszna morowa zaraza, zwana wówczas "czarną śmiercią" (mars nigra). Całe miasta i wsie zostały wyludnione.

W roku 1655 doszło do wybuchu wojny polsko-szwedzkiej. Wojska szwedzkie wkroczyły do Wielkopolski i na Litwę. W celu ochrony swych dóbr przed rabunkiem wojsk szwedzkich, w listopadzie szlachta łukowska i drohicka przyjęła protekcję króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Już jednak w grudniu przedstawiciele szlachty łukowskiej przystąpili do konfederacji tyszowieckiej i rozpoczęli walkę ze Szwedami.

Wojska polskie, stojące po stronie króla Jana Kazimierza, koncentrowały się na terenie południowego Podlasia. W połowie lutego 1656 r., przez Łosice przejeżdżał Aleksander Koniecpolski, zmierzający z Zambrowa do Białej Podlaskiej. Jego oddziały pustoszyły wówczas dobra Bogusława Radziwiłła: Starą Wieś i Węgrów.

Przez Łosice przemaszerował jeden z oddziałów pacyfikacyjnych, utworzonych w marcu i kwietniu 1656 r. przez króla szwedzkiego. Były one przeznaczone do operacji na prawobrzeżnym Mazowszu, Podlasiu, Lubelszczyźnie i miały przeciwstawić się hetmanowi Gosiewskiemu oraz żołnierzom Pawła Sapiechy.

W kwietniu 1657 r. Łosice były rejonem koncentracji wojsk polskich. Przybył tutaj z Łukowa Potocki, gdzie spotkał się z Sapiechą.

W Łosicach odbyła się narada wojenna, w której wziął udział m.in. Stefan Czarniecki, który przybył do miasta na czele dywizji. Zdecydowano wtedy o połączeniu wojsk koronnych z litewskimi w sile ok. 10 000 żołnierzy.

Wojna szwedzka była przyczyną całkowitej ruiny miasteczka. Lustracja po jej zakończeniu stwierdza, że w mieście z 84 włók roli uprawiano tylko 12. W 1676 r. w Łosicach było tylko 162 dorosłe osoby, czyli miasto nie mogło liczyć więcej niż 80 gospodarstw, a więc 1/3 stanu zaludnienia z połowy XVI w.

Przełom XVII i XVIII w.

Powstanie kozackie, potop szwedzki i inne wojny prowadzone w drugiej połowie XVII w. spowodowały olbrzymie zniszczenia w miastach Podlasia. Ubytek ludności wynosił około 50%. Aby przyjść z pomocą nielicznym pozostałym mieszkańcom ledwie wegetujących Łosic, król Jan III Sobieski 20 marca 1677 r. w Warszawie potwierdził przywileje Łosic, a 20 maja 1689 r. wystawił nowy, nadając prawo do 2 nowych jarmarków w roku (na "kwietną niedzielę" i "ruskie" - św. Wniebowzięcia NMP). Ta próba podniesienia miasta z upadku niezupełnie się udała, m.in. wskutek antymieszczańskiej polityki ówczesnego państwa polskiego.

W tym okresie w Łosicach zaczęli osiedlać się Żydzi. Stanowili oni dla mieszczan konkurencję w zakresie zajęć przemysłowo-handlowych, a przede wszystkim wyrobu i sprzedaży napojów alkoholowych. Niewiele pomogły ponawiane zakazy i przywileje przeciwko opanowywaniu handlu przez Żydów. Po ich stronie stali starostowie, którzy cenili sobie wzrost wpływów z podatków. Ludność miejscowa była odpychana od handlu i ograniczała się do pracy na roli.

Wojna północna za czasów Augusta II Mocnego to dla Łosic nowe pasmo rabunków, dewastacji i rekwizycji żywności, w których prześcigały się wojska moskiewskie, szwedzkie, saskie, ale również i polskie. Niszczenie mienia i żywności miało m.in. utrudnić zaprowiantowanie wojskom strony przeciwnej.

Następne klęski to okres konfederacji barskiej 1768-1772 (zawiązanej w Barze na Podolu przeciw królowi i Rosji pod hasłem obrony wolności i niepodległości). Walki początkowo omijały tereny Podlasia, ale już w 1769 r. przez Łosice maszerowały wojska rosyjskie, polskie oraz konfederackie (a z czym to się wiąże wszyscy wiedzą). W rejon Podlasia przybył Kazimierz Pułaski - jeden z najwybitniejszych przywódców konfederackiej partyzantki. Po stoczeniu walk z rosyjskimi wojskami płk. Drewitza i płk. Wachthmeistra przechodził on z wojskami z Ostrołęki przez Brańsk, Drohiczyn, Łosice do Zamościa. Przez Sokołów, Łosice, Janów do Brześcia kierował swe wojska Rosyjski Feldmarszałek Suworow w drodze powrotnej z Warszawy.

Łosice wegetowały w kraju gnębionym wojnami i przemarszami wojsk oraz ogólnym kryzysem państwowości.

Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja

W drugiej połowie XVIII w. nastąpiło przyspieszenie rozwoju miasta, jego odrodzenie gospodarcze i szybki wzrost liczby ludności. W latach Sejmu Czteroletniego (1789) miasto liczyło 200 domów i ok. 1200 mieszkańców (dla porównania Międyrzec 1800, Parczew 1711, Łuków 1644, Siedlce 913).

W 1792 r. wybuchła kolejna wojna (powoli zaczyna to być nudne) - tym razem polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 maja. Przez Łosice maszerowała z Warszawy dywizja gen. Byszewskiego. Szła na pomoc Brześciowi oblężonemu przez wojska rosyjskie, które po przekroczeniu polskiej granicy 18 maja i stoczeniu 18 lipca bitwy pod Dubienką z dywizją Kościuszki kierowały się w głąb Rzeczpospolitej. W wyniku przystąpienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej działania wojenne zostały przerwane.

Powstanie Kościuszkowskie i rozbiory

W marcu 1794 r. wybuchło Powstanie Kościuszkowskie. Województwo podlaskie przystąpiło do powstania 15 maja (zaraz po ziemi drohickiej i łukowskiej) i zaczęło realizować uniwersał Kościuszki w sprawie tworzenia sił zbrojnych.

W lipcu w Łosicach przebywały oddziały polskie pod dowództwem gen. Sierakowskiego. W czasie powstania w Łosicach miała swoją siedzibę Komisja Porządkowa Ziemi Mielnickiej i Komisarz Rady Najwyższej Narodowej. Po przeniesieniu Komisji 11 lipca do Międzyrzeca, wznowiła ona pobór rekrutów, z których utworzono pułk jazdy podlaskiej w sile około 200 konnych. Do 21 sierpnia pułk przebywał częściowo w Łosicach, prowadząc ćwiczenia i stanowiąc oparcie dla komisji. Nie wszyscy chłopi i mieszczanie chętnie wstępowali do wojska. W sierpniu major F. Frankowski, przeprowadzający rekrutację, zwolnił 26 zastępców z Łosic na skutek wniesienia za nich przez ks. Czartoryskiego do Komisji Generalnej Wojskowej opłat pieniężnych.

Wspomniany wcześniej gen. Sierakowski wyruszył we wrześniu przeciw korpusowi gen. Suworowa - posuwającemu się w kierunku Brześcia. Niestety dywizja Sierakowskiego poniosła 17 września klęskę pod Krupczycami, a 2 dni później rozbita została pod Terespolem. Resztki rozbitej dywizji przybyły do Łosic, gdzie Sierakowski spotkał gen. Kniaziewicza ze swoim wojskiem spieszącego mu ze spóźnioną pomocą. Stąd obaj dowódcy zostali wezwani rozkazem Kościuszki w kierunku Siedlec.

Główne siły Suworowa na początku października maszerowały przez Łosice na Warszawę (kobiety to musiały mieć kiedyś naprawdę ciężkie życie). Oddziały rosyjskie grabiły i łupiły Podlasie.

Powstanie Kościuszkowskie upadło 14 listopada po kapitulacji Warszawy. Polska zniknęła z mapy świata na ponad 100 lat.

Bibliografia:

1. "Łosice 1264-1966". Praca zbiorowa pod redakcją Józefa Kazimierskiego; Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
2. "Echo Łosic: Z przeszłości...". Echo Podlasia 5(309)-17(320) / 1997.
3. "Starożytna Polska". M. Baliński, T. Lipiński; t. III, Warszawa 1886.
4. "Akta Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych". Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie.
5. "Inwentarz starostwa Mielnickiego i Losiczkiego". Archiwum Skarbu Koronnego; Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie.
6. "Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku". K. Buczek; Warszawa 1963.
7. "Kronika Sarmacji europejskiej". A. Gwagnin; Warszawa 1768.
8. "Z Kroniki Sarmacji europejskiej opisanie Polski...". A. Gwagnin; Kraków 1860.
9. "Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym". A. Jabłonowski; t. VI, Podlasie, Warszawa 1908-1910.
10. Wiele informacji o Łosicach z tego okresu można znaleźć w pracy magisterskiej Pani Anety Średzińskiej z Białegostoku pt. "Życie codzienne miasteczka Łosice w XVII-XVIII wieku", którą prezentujemy na stronie "Warto przeczytać" w dziale "Łosice i okolice".