Łosice w XV i XVI w. - rozkwit miasta

Pierwsze wzmianki historyczne

Pierwsze wzmianki o Łosicach wspominają o istniejącej tam w 1264 r. cerkwi. Najprawdopodobniej miasteczko istniało już w chwili zagarnięcia tych terenów przez wielkich książąt litewskich (1321 r.). Jako ich własność Łosice znajdowały się pod opieką namiestników wielkoksiążęcych, mających swoją rezydencję w Drohiczynie, a później również w Mielniku. Jak wszystkie miasta na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Łosice rządziły się prawem wzorowanym na miastach ruskich. Prawo to pozwalało wielkim książętom litewskim na swobodną ingerencję w jego sprawy.

Przywilej lokacyjny z 1505 r.

Okres szybkiego rozwoju miasta Łosice przypadł na czasy panowania ostatnich Jagiellonów. Pierwsza udokumentowana informacja pochodzi z 10 maja 1505 r. Wtedy to król Aleksander Jagiellończyk, wielki książę litewski, wystawił w Radomiu przywilej lokacyjny, na mocy którego miasto Łosice zostało przeniesione z prawa ruskiego i litewskiego na magdeburskie. Oznaczało to zwolnienie mieszczan od władzy i sądownictwa urzędników wielkoksiążęcych. Odtąd sądownictwo miał sprawować wójt. Sprawami miejskimi zarządzać mieli burmistrz i rajcy, obierani co roku przez wójta i przedstawicieli miasta. Na dłuższy już okres istnienia Łosic wskazuje zwrot przywileju o zachowaniu przez mieszczan wszystkich zwyczajów i wolności, którymi cieszyli się "ex antiquo" (od dawna). Przywilej zezwalał na organizowanie cotygodniowego targu i czterech jarmarków rocznie, a także na budowę siedziby władz miejskich - ratusza, jatek mięsnych, wagi i postrzygalni sukna.

Uzyskanie przywileju lokacyjnego poprawiło perspektywy rozwoju miasta. Osiedlanie się przybyszów z dalszych stron spowodowało wzrost zaludnienia. Łosice stały się poważnym ośrodkiem kolonizacji przyległych terenów, a powstanie miasta sprzyjało ożywieniu gospodarczemu całej okolicy. Dane na temat zamożności mieszkańców możemy znaleźć w pracy "Źródła dziejowe: Polska XVI w. - Podlasie" Aleksandra Jabłonowskiego. Podaje on wysokość podatków ściąganych na cele wojenne w poszczególnych miejscowościach. W 1529 r. mieszkańcy Łosic płacili 15 kop groszy litewskich. Mniej płaciła Narew (5 kop), Brańsk i Kleszczele (10). Większe sumy wnosili mieszkańcy Suraża i Mielnika (po 20 kop), a Bielsk i Drohiczyn aż 100.

Niewątpliwie z przywilejem lokacyjnym wiązać można nadanie miasteczku regularnego rozplanowania, którego centrum stanowił prostokątny rynek z wybiegającymi z niego ośmioma ulicami.

Na terenie środkowego Podlasia wcześniej od Łosic prawa miejskie magdeburskie otrzymały tylko: Tykocin (1425), Bielsk (1430), Suraż (1440), Wysokie Mazowieckie (1492), Brańsk (1493), Mielnik (1501). Stolica dawnego województwa podlaskiego - Drohiczyn, otrzymała prawa miejskie dopiero w roku 1498 - zaledwie 7 lat wcześniej niż Łosice.

Daty te, a szczególnie fakt, że Łosice otrzymały prawa miejskie niewiele później niż tak ważne i stare grody jak Drohiczyn i Mielnik świadczy o wielkiej roli jaką musiały odgrywać w tamtych czasach.

Rozwój Łosic (które stanowiły własność królewską), mimo nadania szerokich uprawnień przez Aleksandra Jagiellończyka był nadal hamowany na skutek wyzysku miejscowej ludności. Starostowie mielniccy, nie zważając na otrzymane w 1505 r. prawa magdeburskie pobierali od mieszczan opłaty wg starych ustaw litewskich.

Potwierdzenie przywileju w 1510 r.

Mieszczanie łosiccy zabiegali o potwierdzenie przywilejów i swój cel osiągnęli. Zygmunt I Stary w 1510 r. wystawił w Krakowie przywilej dla Łosic, w którym zatwierdzał poprzednie nadanie i na prośbę mieszczan określił ich świadczenia. W przeciwieństwie do innych swoich dóbr i posiadłości na Podlasiu nie oddał Łosic swojej małżonce - królowej Bonie, ale zatrzymał je w swoim posiadaniu aż do śmierci.

Prawa i przywileje mieszkańców Łosic były jeszcze wielokrotnie potwierdzane przez panujących kolejno królów polskich.

Pierwsze rejestry charakteryzujące miasto

"Inwentarz starostwa mielnickiego z 1551 r."

Dokument ten dostarcza pierwszych dokładniejszych danych o stanie miasta. Zawiera szczegółowy opis zabudowań łosickiego dworu starosty oraz wymienia mieszczan i przypadające na nich opłaty. W sumie miasto liczyło wówczas 240 zamieszkałych domów, co daje, licząc średnio po 6 osób na dom (zgodnie z większością badaczy zajmujących się obliczeniami ludności w tym czasie) 1440 głów, a więc liczbę dosyć pokaźną (jak na ówczesne czasy). 71 gospodarstw posiadało grunty orne (obejmujące 79 włók). Ziemi nie posiadało 130 mieszczan. Dla 36 gospodarstw podstawą egzystencji była produkcja i sprzedaż napojów alkoholowych! - w 26 domach znajdowały się karczmy piwne i miodowe a w 10 karczmy gorzałczane (co raczej trudno będzie pobić). Wielu mieszczan uprawiało rzemiosło. Byli wśród nich kowale, ślusarze, szewcy, krawcy, tkacze, kuśnierze, zduni, sitnicy, balwierze, kramarze. Imiona i nazwiska znacznej części mieszkańców wskazują na ich ruskie pochodzenie.

W mieście istniały w tym czasie 2 cerkwie pod wezwaniem św. Przeczystej i św. Michała oraz 2 kościoły rzymskokatolickie, ufundowane przez Zygmunta I w 1511 r. (powstała wówczas rzymskokatolicka parafia pod wezwaniem św. Zygmunta i św. Ducha - ten być może identyczny z późniejszą kaplicą św. Stanisława).

Inwentarz wspomina o odbywających się co tydzień targach i 4 (nadanych w przywileju lokacyjnym) jarmarkach: w dniu świąt Jana Chrzciciela (26 czerwiec), św. Małgorzaty (13 lipiec), Wniebowzięcia NMP (15 sierpień) i św. Michała (29 wrzesień).

"Regestr popisu miasta Łosickiego domów i włók"

Oprócz rejestru wszystkich mieszczan i stanu ich posiadania, autor pisze:

"To miasto Łosickie siedzi na dolinie na miejscu przymokłem nad rzeką Tocną, która w lecie przysycha. A ziemia pod nim sprzednia, a zła i dobra. Ziemie pod sobą mają wymierzonej 79 włók".

"Regest postanowienia płatów i wszytkich pożytków czynszowych dworu Króla Jego Mości Łosickiego do skarbu Jego Królewskiej mości" z lat 1557-1559

Sporządzony przez rewizora dóbr podlaskich Iwana Fiedorowicza Sapiechę, opisuje m.in. szczegółowo zabudowania łosickiego dworu starosty, rejestr gruntów miejskich (w sumie 84 włóki - 1411 ha), kolejność i powierzchnię placów zajmowanych przez poszczególnych mieszczan (w sumie 308 placów), a także nazwy istniejących w tym czasie ulic: Rynek, Kubraska, Kowalska, Łukowska, św. Michajła, Woleńska, Podgajna, Gumienna, Brzescka, Koziryjek.

W mieście było w tym czasie 37(!) karczm piwnych, 3 miodowe i 11 gorzałczanych.

Wcielenie do Korony

Po wstąpieniu na tron Zygmunt August potwierdził przywileje dla Łosic wydane przez swoich poprzedników. Za jego panowania obszar województwa podlaskiego został zmniejszony. Oderwana została ziemia brzeska, która weszła w skład nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Województwo podlaskie dzieliło się na ziemię drohicką, mielnicką i brzeską. Łosice nadal wchodziły w skład ziemi drohickiej.

Od początku swojego istnienia Łosice należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zmieniło się to dopiero w roku 1569, kiedy to na mocy uchwały sejmu w Lublinie Zygmunt August wydał akt inkorporacji do Korony Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny. Pozwoliło to mieszczanom łosickim uniknąć części uiszczanych przez nich świadczeń, które nie obowiązywały w miastach Korony (przynajmniej teoretycznie - starosta łosicki chciał pobierać wszystkie opłaty "po staremu", co wywoływało ciągłe spory i skargi w sejmie).

Aleksander Gwagnin w swoim opisie "Sarmatiae Europeae descriptio" z 1578 r. wspomina: "Łosice, miasto drzewiane nad jeziorem szerokiem(?!) od Drohiczyna 3 mile leży".

Na mapie Polski z 1562 r. obok Mielnika, Drohiczyna, Bielska, Węgrowa, Łomaz i Knyszyna znalazły się również Łosice co wskazuje, że w tamtym okresie należały do znaczniejszych miast podlaskich. Niestety można było dostrzec pierwsze oznaki upadku. Wraz ze śmiercią ostatniego z Jagiellonów skończył się okres stosunkowo pomyślnego rozwoju Łosic.

Bibliografia:

1. "Łosice 1264-1966". Praca zbiorowa pod redakcją Józefa Kazimierskiego; Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
2. "Echo Łosic: Z przeszłości...". Echo Podlasia 5(309)-17(320) / 1997.
3. "Starożytna Polska". M. Baliński, T. Lipiński; t. III, Warszawa 1886.
4. "Akta Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych". Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie.
5. "Inwentarz starostwa Mielnickiego i Losiczkiego". Archiwum Skarbu Koronnego; Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie.
6. "Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku". K. Buczek; Warszawa 1963.
7. "Kronika Sarmacji europejskiej". A. Gwagnin; Warszawa 1768.
8. "Z Kroniki Sarmacji europejskiej opisanie Polski...". A. Gwagnin; Kraków 1860.
9. "Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym". A. Jabłonowski; t. VI, Podlasie, Warszawa 1908-1910.