Stare Szpaki
Szpaki to bardzo stara wieś na południowym Podlasiu, położona 15 km na wschód od Łosic. Należała od niepamiętnych czasów do dóbr książęcych, a później królewskich. Od 1560 roku Szpaki wraz z innymi dobrami królewskimi wchodziły w skład starostwa łosickiego, aż do czasu ostatniego rozbioru Polski. W 1827 r. była tu wieś i folwark w powiecie konstantynowskim, które liczyły 105 domów i 380 mieszkańców. W 1880 r. było 117 domów, 795 mieszkańców i 2651 mórg włościańskich.
Szpaki i okolice były zasiedlone zapewne już w bardzo dawnych czasach. Na terenie wsi znajduje się tajemniczy kawałek gruntu nazywany "mogiłkami". Gdy Niemcy w 1940 r. kopali tam schrony na amunicję wydobyli mnóstwo kości ludzkich - przywieźli nawet wiele czaszek i kości do wsi. Jak wspominają mieszkańcy szczątki były badane przez naukowców, którzy je z powrotem odwieźli i zakopali. Rolnicy orząc na tym polu również wyorywali kości ludzkie. Nie wiadomo czy jest to miejsce pochówku po jakiejś epidemii czy bitwie.
Szpaki - piechota wybraniecka
W 1578 r., szykując się do wojny z Moskwą, król Stefan Batory powołał w Szpakach (tak jak i w innych dobrach królewskich) tzw. piechotę wybraniecką czyli "chłopską piechotę". Armia polska składająca się głównie z konnicy notorycznie cierpiała na brak piechurów i król chciał w ten sposób zapewnić stały pobór rekruta do oddziałów pieszych. By nie antagonizować szlachty władca zostawił w spokoju chłopów z majątków prywatnych - służyli w niej tylko poddani z dóbr królewskich. Służba ta wiązała się nie tylko z powinnościami wobec ojczyzny, ale również nobilitowała chłopów.
Posiadacz co dwudziestego łanu (łan = ok. 18 hektarów) był zwolniony od pańszczyzny i innych obciążeń, w zamian za służbę w wojsku w razie wojny i odbywanie ćwiczeń wojskowych w niedzielę. Posiadacze pozostałych 19 łanów pracowali za niego na "pańskim" i w czasie wojny obrabiali jego rolę. Składali się również na jego rynsztunek: miał być uzbrojony w rusznicę, proch i ołów, szablę, siekierkę i ubrany w błękitną sukmanę.
Po piechocie wybranieckiej pozostała w Szpakach legenda i wspomnienia, a do niedawna nawet dokumenty królewskie dotyczące służby w wojskach dawnej Rzeczypospolitej, przechowywane przez całe wieki. Żyją jeszcze mieszkańcy, którzy uważają się za potomków powołanych do tej formacji wojskowej chłopów. Pamiętają, że ich przodkowie byli zwolnieni z odrabiania pańszczyzny i otrzymali od króla specjalne nadziały ziemi. Prawdopodobnie siedmiu chłopów ze Szpak dostało za służbę w polskiej armii po dwa łany.
Szpaki - dwór
W Szpakach istniał dwór i folwark, który w 1880 r. liczył 502 morgi powierzchni. Po rozbiorach będący majątkiem rządowym folwark trafił jako majorat w ręce zasłużonej dla cara rosyjskiej rodziny Jazyków-Poleszko. Ostatnim dzierżawcą majątku (do pierwszej wojny światowej) była rodzina Grobickich. Należeli oni do organizacji wojskowej POW, po wojnie nie powrócili do Szpak. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. majątek, tak jak i wiele innych folwarków w okolicy, został rozparcelowany pomiędzy mieszkańców wsi i służbę folwarczną. Sprzedawano działki po 8 ha dla każdego nowego rolnika. Jednak spłata kredytów zaciągniętych w banku na poczet zakupu tych gruntów okazała się dla większości bardzo uciążliwa. Dopiero wojna i związana z nią inflacja pozwoliła im owe długi pospłacać.
Szpaki - kościół
Jedynym starszym budynkiem we wsi jest drewniany kościół parafialny pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej zbudowany w 1966 r. Parafia jest niewielka, należą do niej tylko wieś i kolonia Szpaki.
Dawniej grekokatolicy ze Szpak należeli do parafii w Kornicy, a wyznawcy obrządku łacińskiego - do parafii Górki, oddalonej o 5 km.
Za czasów carskich i prześladowań unitów rząd chciał we wsi pobudować cerkiew, ale napotkawszy opór mieszkańców zrezygnował z tego pomysłu. W 1875 roku za obronę swej wiary wywieziono ze Szpaków do guberni Chersońskiej kilku unitów. W Szpakach pozostały ich rodziny.
Bibliografia:
- "Małe Ojczyzny. Zbiór wspomnień ogrodników, pszczelarzy i ich sympatyków. Część II - region łosicki". Edward Podniesiński; Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łosickiej, Siedlce 2005.
- "Szpaki - parafia MB Częstochowskiej".Grzegorz Welik; Podlaskie Echo Katolickie, Siedlce 2006.
- "Powiat Łosicki". Starostwo Powiatowe w Łosicach.
