Huszlew
Huszlew to wieś gminna na południu Podlasia, na pograniczu Równiny Łukowskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Położona 12 km na południowy wschód od Łosic. Parafia istniała tu od 1666 r. Początkowo włości Huszlew należały do klucza woźnickiego, później się usamodzielniły.
Historia osady sięga przełomu IX-X w., kiedy istniał tu lokalny ośrodek władzy. Grodzisko obronne położone jest między Huszlewem, a Makarówką. Miejscowość znalazła się później wśród dóbr nadanych przez Władysława Jagiełło - Janowi Nassucie. Huszlew był jednym z folwarków klucza Woźniki w powiecie mielnickim. Dobra Woźniki przejęli po Nassutach Zabrzezińscy, a po nich Illiniczowie i wreszcie Kiszkowie. Na początku XVII w. Huszlew znajdował się w rękach Mleczków i stanowił jedną z ich siedzib. W roku 1666 dobrami władał Wojciech Emeryk Mleczko - starosta mielnicki i łosicki, a od 1675 roku wojewoda podlaski. Po bezpotomnej śmierci Wojciecha Mleczki dobra huszlewskie przeszły na Izabellę Mleczkównę, podkomorzankę drohicką, żonę Krzysztofa Szujskiego.
Ostatnimi właścicielami dóbr Huszlew w latach 1726-1944 byli książęta Woronieccy herbu Korybut. Według tradycji rodzinnej wywodzili się z tego pnia co Wiśniowieccy, ale na pewno nie od Michała Korybuta. Pierwszym, który przybył w te strony był hetman koronny Franciszek Michał Woroniecki. Zjawił się pod koniec XVIII stulecia opuszczając swe zrujnowane w czasie wojen dobra w pobliżu Zbaraża. Na Podlasiu poznał Joannę de Kunat Wyrozębską, właścicielkę majątku Wyrozęby. W dworze huszlewskim ok. 1715 roku przyszedł na świat syn Franciszka - Michał Bazyli, przyszły pułkownik wojsk koronnych, a także syn tegoż - Antoni. Właśnie za czasów Antoniego Woronieckiego dwór został przebudowany.
Władysław Wężyk w "Kronice rodzinnej" pisze o nich:
"Choć podupadli byli w fortunie, ale nie w cnocie, i prostotą życia swego przypominali owego niezbyt fortunnego, ale dobrego króla Michała, od którego ród swój wiedli".
Autor wspomina również Antoniego Woronieckiego:
"...A sam stary książę było to dobre panisko, zaniedbujące swoje interesa i lubiące węgrzynka!...".
Z żoną Barbarą z Cieszkowskich miał on synów: Ewarysta (zmarłego na Kaukazie), Jeremiego (1804-1877, dziedzica Huszlewa i fundatora miejsowego kościoła, żonatego z Felicją Iżycką), Lucjana (zmarłego w 1875 r., kapitana kawalerii w powstaniu listopadowym, odznaczonego za udział w powstaniu Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, późniejszego emigranta) i córkę Eleonorę.
Zespół dworski
Najcenniejszym zabytkiem Huszlewa jest zespół dworsko-parkowy Woronieckich, składający się z dworu, rządcówki, lamusa i chlewni.
Klasycystyczny dwór murowany z cegły i tynkowany, pochodzący z przełomu XVIII i XIX wieku. Częściowo podpiwniczony, na rzucie prostokąta. Dach czterospadowy pokryty gontem. Parterowy, z piętrową częścią środkową, z portykiem od frontu i ryzalitem od tyłu.
Dwukondygnacyjny ryzalit elewacji ogrodowej zwieńczony jest pełnym belkowaniem z prostą attyką. Posiada wysunięty do przodu pseudo-portyk ujęty po bokach toskańskimi pilastrami, podtrzymującymi trójkątny szczyt z okulusem. Całość obiektu rozczłonkowano prostokątnymi otworami okiennymi.
Portyk o dwóch parach kolumn toskańskich wieńczy trójkątny fronton z okulusem. Wejście zamknięte jest półkoliście w obramieniu, nad nim przebito okno. Skrajne osie elewacji ujmują boniowane pilastry. Wnętrza posiadają dwutraktowy układ z sienią pośrodku i klatką schodową, za którą znajduje się salon o ściętych narożnikach. Dwór został zdewastowany w 1945 r., zabezpieczony i częściowo odrestaurowany w latach 1958-60. Obecnie stanowi własność prywatną.
Z zespołem dworsko-parkowym związana przestrzennie jest rządcówka z ok. 1865 r. Wybudowana z cegły na zaprawie wapiennej przez Jeremiego Korybuta Woronieckiego w stylu eklektycznym. Parterowa, podpiwniczona, nakryta została dwuspadowym dachem. W elewacji frontowej, szczytowej i tylnej wpisano prostokątne otwory drzwiowe i okienne w tynkowanych płaskich opaskach.
Innym zabytkiem zespołu pochodzącym z ok. 1915 roku jest chlewnia. Murowana z cegły na zaprawie wapiennej na planie mocno wydłużonego prostokąta, z dobudówką od frontu. Przykryta dwuspadowym dachem. Chlewnia rozczłonkowana została prostokątnymi, ostrołucznymi otworami okiennymi. Otwory drzwiowe i okienne otoczone są ceglanymi opaskami.
Neogotycki lamus wybudowany został na planie zbliżonym do kwadratu przez Jeremiego Korybuta Woronieckiego ok. 1883 r. Budynek jest podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem. Dach osadzony został na drewnianym poddaszu wykraczającym poza lico ścian.
Ostrołukowe otwory okienne i drzwiowe otoczono nad łukami płaskimi opaskami. W elewacji frontowej osadzono parę drzwi prowadzących do wnętrza budynku. Elewacja tylna na parterze posiada dwa okna, a na piętrze układ przylegających do siebie dwóch okienek i płycin. Elewacja północna lamusa jest bez podziałów, natomiast w elewacji południowej na piętrze wkomponowano drzwi. Wnętrze budynku na wszystkich poziomach wykończone zostało tzw. "nagim stropem" i tynkowanymi ścianami. Między kondygnacjami oraz piwnicą osadzono drewniane schody zakończone poręczami.
Park
Wokół dworu pozostałości parku krajobrazowego z XIX.
W parku zachowała się oranżeria z XIX w.
Od południa duży staw z wysepką.
Kościół
Na skrzyżowaniu dróg z Leśnej Podlaskiej do Łosic znajduje się zespół kościoła parafialnego. W jego skład wchodzą organistówka, wikariat, plebania, kostnica, dzwonnica-brama i kościół pw. św. Antoniego-Padewskiego.
Pierwszy kościół powstał około roku 1666, kiedy to Anna Maria z Opalińskich i Wojciech Emeryk Mleczko ufundowali pierwszą drewnianą świątynię, która w 1700 roku przeniesiona została do Mostowa. Kolejny drewniany kościół zbudowano w 1705 lub 1735 roku, staraniem Anny z Wyrozębskich i Franciszka Korybut-Woronieckiego. Niestety w 1858 roku uległ całkowitemu spaleniu.
Obecny kościół wymurowany z cegły i polnych kamieni wzniesiono w latach 1859-1867, kosztem Jeremiego Woronieckiego. Świątynia ulokowana została na planie zwartego prostokąta z wydzielonym wewnątrz pasem chóru muzycznego wspartego na ceglanych słupach, prezbiterium oraz dwoma kaplicami. Obiekt nakryto trójpołaciowym dachem z więźbą krokwiowo-stolcową. Elewacja zewnętrzna kościoła została otynkowana i zwieńczona mocno profilowanym gzymsem. Jego fasadę wschodnią ujęto po bokach dwuskokowymi skarpami zwieńczonymi dekoracyjnym szczytem.
Ostrosłupowy, główny portal świątyni poprzedzony trójstopniowymi schodami, ujęty został po bokach skarpami. Środkowa część szczytu kościoła podkreślona została układem pięciu sterczyn. Sterczynę środkową, dwukrotnie szerszą od bocznych, podkreślono ostrołuczną arkadą z wpisaną weń sygnaturką. Pozostałe elewacje rozczłonkowano prostokątnymi ostrołucznymi otworami drzwiowymi i okiennymi. Zachowało się bogate wyposażenie z XVII i XVIII wieku.
W kamienne ogrodzenie zespołu kościoła parafialnego wkomponowana została neogotycka dzwonnica-brama. Wybudowano ją z czerwonej cegły ok. 1860 roku. Okuta została miedzianą blachą, z metalową bramą główną i bramkami bocznymi. Dzwon w bramie zawieszono na drewnianej, belkowanej konstrukcji. Dwukondygnacyjny obiekt osadzono na czterech słupach i trzech arkadach. Zwieńczeniem budowli jest wysoki ostrosłupowy hełm z pasowym krzyżem żelaznym umiejscowionym na kuli.
W południowo-zachodniej części zespołu kościelnego w Huszlewie znajduje się wikariat z początku XX w. Wybudowany został na planie wydłużonego prostokąta ok. 1930 roku. Obiekt ten to konstrukcja drewniana z podmurówką z cegły i podwaliną. Budynek nakryto dachem dwuspadowym. Zrąb budynku wykonano z bali sosnowych. Otwory okienne i drzwiowe w profilowanym deskowym okładzie również wykonano z drewna. W zachodniej frontowej elewacji ganek wsparty na czterech słupach.
W skład zabudowań gospodarczych wchodzących w skład kompleksu parafialnego wchodzi również plebania z końca XIX w. Parterowy budynek o zwartej bryle budynek nakryty został wysokim dwuspadowym dachem z szerokim okapem. Od frontu lekko przesunięto ku północy ganek z przeszklonymi drzwiami ujętymi wąskimi okienkami. Plebania pomimo wielokrotnych remontów zachowała swój pierwotny wygląd.
Obok kostnica wybudowana około 1860 roku z fundacji Anny i Franciszka Woronieckich. Jest murowana z łamanych kamieni polnych na planie prostokąta. Dwuskrzydłowe drewniane okna i drzwi wykończone są ceglanymi opaskami. Całość dopełniają ceglane szczyty.
Ostatnim zabytkiem sakralnym jest neobarokowa brama cmentarna, wybudowana ok. 1860 roku. Trójprzęsłowa konstrukcja wzniesiona została z cegły na zaprawie wapiennej. Półkoliste arkady oparte są na kwadratowych filarach nakrytych stożkowymi daszkami i zwieńczonych profilowanym gzymsem. W kondygnacji dolnej umiejscowiono szeroki i wysoki półkoliście zamknięty przejazd, natomiast w górnej trzy arkadowe prześwity. Współcześnie wykonano metalowe skrzydła bram, które zamykają bryłę w całość, oddając w pełni charakter tej XIX-wiecznej budowli.
Grodzisko
O tym, że już na przełomie IX i X wieku istniał tu lokalny ośrodek władzy świadczy wczesnośredniowieczne grodzisko obronne. Położone na południowy wschód od wsi, między Huszlewem, a Makarówką, w rozwidleniu dwóch strumieni, nazywane było "Horodzisko" lub "Horodysko". Zaznaczone było na mapach sztabowych sprzed I wojny światowej.
Podwójna linia wałów miała kształt pierścieniowaty. Wysokość sięgała 2 m, a rozpiętość 130 x 115 m. W 1965 istniała tam dobrze zachowana fosa porośnięta łąką. Pod grodziskiem znajdowały się rozległe osady przygrodowe, pochodzące z VIII-XI wieku. W listopadzie 1936 roku prowadzone były powierzchniowe badania archeologiczne, powtarzane następnie co jakiś czas m.in. w latach 1957, 1965 i 1975. Grodzisko określano jako wczesnośredniowieczne, datowane zostało na IX - połowę X wieku
.Być może grodzisko pozostałoby nadal jedynie grodziskiem, gdyby nie beztroska pewnego miejscowego rolnika, który postanowił zrównać je z ziemią. Zamiary te jednak w porę udaremniono, ale że uszkodzenia powstały spore archeolodzy przystąpili do prac zabezpieczających. Przy tej okazji wyszło na jaw, że być może obiekt nie jest grodziskiem, lecz obozem warownym. Świadczy o tym brak typowych pozostałości dla osadnictwa wielosezonowego. Tuż przy wale, po wewnętrznej stronie, odkryto resztki drewnianych budowli, zabudowanych z trzech stron. Nasuwa to przypuszczenie, że w nich średniowieczni wojowie mogli trzymać konie. Wzdłuż wałów zachowały się szczątki budynków mieszkalnych, zaś środek warowni był pusty. Być może służył jako plac ćwiczeń. Na podstawie tych i podobnych przesłanek archeolodzy postawili sensacyjną hipotezę - jest to pierwszy odkryty przez polskich archeologów obóz wojskowy. Jako taki ma bezcenną wręcz wartość historyczną. Pochodzi bowiem z początków państwa polskiego. Niejasna jest dokładna data założenia obozu wojskowego w pobliżu Huszlewa. Wśród kilku koncepcji jego powstania dwie, zdaniem archeologów, wydają się najbardziej prawdopodobne.
Pierwsza z nich datuje jego założenie na czasy panowania Mieszka I, jeszcze zanim ten został chrześcijaninem. Nie można też wykluczyć, iż warownię założono jeszcze wcześniej tj. za panowania ojca księcia Mieszka I. W tym czasie miała powstać linia warownych obozów wojskowych takich jak Brześć, Dobryń Duży, Leśna Podlaska i Klimy. Miały one zabezpieczać wschodnią granicę państwa Polan.
Druga hipoteza wiąże powstanie obozu wojskowego koło Huszlewa z okresem panowania Mieszka II i Masława na Mazowszu. To właśnie ten ostatni przez dłuższy czas opierał się podporządkowaniu swoich ziem planem zjednoczeniowym Kazimierza Odnowiciela, który do tych celów używał rycerstwa niemieckiego i wojsk Jarosława Mądrego z Rusi Kijowskiej. Być może, że właśnie pod Huszlewem walczono z wojskami księcia kijowskiego podczas jego pierwszej wyprawy w 1041 roku na oporne Mazowsze. Wyprawy zakończonej fiaskiem...
Niestety obecnie wały zostały kompletnie zniszczone. Rolnik z Huszlewa, który nabył łąki od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, postanowił je wyrównać. Przy użyciu spychacza zepchnął blisko 2 metrowej wysokości obwałowania do fosy nieświadomy, że ma do czynienia z zabytkiem archeologicznym. W taki oto sposób ten bezcenny zabytek przestał istnieć...
W okresie II wojny światowej i okupacji niemieckiej aktywnie działał w tym rejonie ruch oporu. Rejon Huszlewa był terenem ożywionej działalności oddziału partyzanckiego 34 Pułku Piechoty AK mjr. Stefana Wyrzykowskiego ps. "Zenon".
24 stycznia 1944 r. Niemcy aresztowali w Huszlewie i wywieźli 126 osób. Część z nich potraktowano jako zakładników i skierowano do obozu na Majdanku.
Na cmentarzu parafialnym spoczywają polegli w 1946 roku pod Kiełbaskami partyzanci Armii Krajowej.
We wsi Liwki Włościańskie (około 2,5 km od Huszlewa) zachowało się kilka starych drewnianych chałup.
Bibliografia:
- "Grodziska Mazowsza i Podlasia". Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, 1976 r.
- "Śladami zabytków". Dariusz Stasiuk; Gazeta łosicka nr 5,6,7/2004.
- "Łosice i okolice. Przewodnik turystyczny". Ryszard Chojecki; Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej Lublin i Biała Podlaska 1983.
- "Powiat Łosicki". Starostwo Powiatowe w Łosicach.
- "Pierwszy obóz wojskowy". Echo Podlasia 288/96.
- "Zabytek zniszczony, winnych brak". Echo Podlasia 300/96.
- "Mapa topograficzna Polski: Siedlce". Marta i Piotr Śliwińscy; Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Warszawa 1997.
- www.zabytki.pl
- Serdecznie dziękujemy Panu Maciejowi Pawłowskiemu - Podlasiakowi z Huszlewa - za ciekawe informacje oraz zdjęcia resztek grodziska przed zniszczeniem (z połowy lat 90.), cmentarnej bramy oraz pomnika poległych w Kiełbaskach.