Górki
Górki to wieś na południu Podlasia, położona 9 km na północny wschód od Łosic. Wieś założona przez drobną szlachtę mazowiecką, kolonizującą te obszary w XV w. Od najdawniejszych lat jej historia związana była z Ostromęczynem i Hruszniewem - zawsze należała do któregoś z tych dóbr.
Górki - kościół
W centrum wsi znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha Biskupa. Murowany, barokowy, w zrębie murów późnogotyckich o wymiarch 31 m długości i 10,4 m szerokości. Jednonawowy, z dwiema kaplicami i prezbiterium rozmieszczonymi na planie krzyża.
Od początku miejsce to było ośrodkiem kultu religijnego. Parafię erygowano w roku 1471 - prawdopodobnie istniał tu wtedy drewniany kościół. Jego uposażenie zapewnił w roku 1490 Grzymała - dziedzic Szczekatowa i Hruszniewa. Wraz z małżonką nadał dobra kościołowi w Górkach. Imię syna Grzymały, Niemiry Grzymalicza - marszałka hospodarskiego - stało się nazwiskiem zamożnego rodu podlaskiego - Niemierów (Niemirów). Hieronim Niemira w roku 1521, nadał kościołowi w Górkach wieś Płosków i dziesięcinę snopową z dworu w Ostromęczynie.
Budowa kościoła trwała przeszło 150 lat (XVI-XVII w). Rozpoczął ją Mikołaj Niemiera Hrymalicz - Marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego w roku 1517 lub 1529. Od roku 1622 prace kontynuował Wojciech Niemiera - wojewoda podlaski, właściciel dóbr Ostromęczyn. W tym czasie kościół wznosił się na wysokość "szesnaście łokci od fundamentów". Przez następne 60 lat budowa kościoła nie była kontynuowana. Dopiero pod koniec XVII wieku dokończono budowę staraniem Jana i Teresy Pieniążków, wojewodów sieradzkich, ówczesnych właścicieli Górek i Ostromęczyna.
Kościół został konsekrowany w roku 1698 przez biskupa łuckiego - Franciszka Prażmowskiego (parafia należała do diecezji łuckiej, dekanatu Łosickiego). Prawdopodobnie z tego roku pochodzi tablica znajdująca się nad głównym wejściem do kościoła, informująca po łacinie o fundatorach i budowniczych kościoła.
W wieku XIX kościół popadł w ruinę. W dokumencie z 1861 r. zanotowano:
"Do roku 1860 dach (kościoła) kryty słomą zupełnie opadł, zwilgotniałe sklepienia pokryły się pleśnią zieloną, kaplice zamurowano i jedną na zakrystię a drugą na skarbiec zamieniono".
Nabożeństwa odbywały się pod chórem, przy wejściu do kościoła. Dzwonnicę grożącą zawaleniem rozebrano.
Ks. Paweł Perkowski, który w 1858 r. został proboszczem parafii, rozpoczął remont kościoła. Dokonał go ze składek wiernych i pomocy fundatora - Teodora Lubicz Szydłowskiego (byłego generała wojsk Polskich - zm. 8.1.1863 r.). W roku 1861 wyremontowano świątynię, dobudowano zakrystię, postawiono nową dzwonnicę i ogrodzono kościół nowym parkanem. W tym czasie parafia Górki liczyła ok. 1500 wiernych wyznania rzymsko-katolickiego zamieszkujących następujące wioski: Bukowice, Czeberaki, Chłopków, Drówka, Dubicze, Falatycze, Górki, Hruszniew, Kornica, Koszalówka, Łuzki, Nosów, Ostromęczyn, Pasieka, Różowa, Karczma, Rudka, Szpaki, Walim, Wólka Nosowska, Wyżyki, Zalesie.
Po upadku powstania styczniowego w roku 1863 władze carskie rozpoczęły okrutne prześladowanie unitów. Parafia Górki przez cały czas prześladowania Unii (od 1875 do 1905 r.) była ostoją katolicyzmu i promieniowała na całą okolicę. Proboszczowie i parafianie okazywali swą siłę wiary służąc pomocą unitom, którzy przybywali na nabożeństwa do świątyni w Górkach.
Stefan Żeromski w swoich dziennikach pisze o ks. Jakubie Szpryngierze, proboszczu parafii Górki w latach 1888 - 1898:
"...Natomiast proboszcz, którego imię z miłością tu piszę, ks. Szpryngier z Górek - nie boi się wywiezienia, nie boi się kary pieniężnej, pójścia na Sybir. Żyje jak apostoł w jednej sutannie, zasilany przez parafian, głosząc jawnie, że nie posłucha nikogo, prócz głosu sumienia. U niego kościół w niedzielę oblężony, unitów schodzi się moc taka, że żandarmi rady dać sobie nie mogą, - Co mi zabiorą? Tej jednej sutanny nie zabiorą. Dusza - Boża. Z nią pójdę na Sybir. Chcecie panowie - mówi na pewnym zebraniu - mieć święcone, przyślijcie po mnie. Ja się nie boję pana naczelnika. Wywiozą - pojadę przynajmniej czysty...".
Wobec tej działalności duszpasterskiej wśród unitów pop prawosławny z Chłopkowa zaprzysiągł, że nie spocznie, aż kościół w Górkach zostanie cerkwią prawosławną.
W roku 1905 car rosyjski Mikołaj II wydał ukaz o wolności religijnej - w parafii Górki 5980 unitów zamieszkujących okoliczne wioski przeszło do kościoła rzymsko - katolickiego. W 1905 roku, po 30 latach niemożności, Biskup Franciszek Jaczewski dokonał wizytacji parafii. Orszak na powitanie biskupa liczył 400 koni. O kościele w Górkach wyraził się "mógłby być w stolicy i nie byłby ostatnim".
Pierwotnie pokryty dachówką, obecnie blachą miedzianą. Fasada z XVII w. zwieńczona trójkątnym frontonem, za którym znajduje się szczyt schodkowy z XIX w. Fronton kościoła ozdobiony jest trzema pruskimi pociskami armatnimi, które w czasie pierwszej wojny światowej w 1915 r. poważnie naruszyły kościół (na murach kościelnych było aż 36 dziur po pociskach). W roku 1919 kościół został odrestaurowany po zniszczeniach wojennych.
Na frontonie kościoła nad głównym wejściem znajduje się tablica z czarnego marmuru, a na niej napis w języku łacińskim:
"Na większą chwałę Najświętszej i niepodzielnej Trójcy, i Cześć Błogosławionej Maryi zawsze Dziewicy, na wywyższenie Krzyża św. I dla uwielbienia świętych patronów Józefa, Wojciecha, Jacka, Antoniego, świętych Barbary i Magdaleny, ten kościół górecki przez nieżyjącego Jaśnie wielmożnego Hieronima Niemirę, marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego uposażony został. Przez Najjaśniejszego zaś Wojciecha Niemirę, wojewodę podlaskiego, z fundamentów na wysokość 16 łokci wzniesiony został. Następnie ta budowa przez ponad 60 lat nie była kontynuowana. Następnie przez pokorne sługi Boże, Jana i Teresę Pieniążków, wojewodów sieradzkich do tego stanu doprowadzony został. Tak, więc wspaniałym zamiarem przeprowadzone zostało uporządkowanie świątyni, która niech będzie wieczną czcią, sławą,chwałą, potęgą, blaskiem, Bogu naszemu na wieki wieków. Amen".
Nawa kościoła przykryta została sklepieniem kolebkowym z lunetami, na gurtach (łukach przyporowych wspartych na dwóch słupach), a jej ściany rozczłonkowano pilastrami toskańskimi. Wschodnią część kościoła zajmuje prezbiterium nieznacznie węższe od nawy głównej. Po bokach osadzono dwie prostokątne kaplice tworzące rodzaj transeptu. Kaplica północna posiada sklepienie kolebkowo-krzyżowe natomiast w kaplicy południowej zastosowano strop i dobudowano w jej wschodniej części zakrystię (w 1861 roku). Kaplice zwieńczone zostały trójkątnymi szczytami z okulusem (okrągłe małe okno) w tympanonie.
Chór muzyczny zbudowany został na trzech arkadach wspartych na stylizowanych kolumnach jońskich. Pod chórem występuje sklepienie kolebkowo-krzyżowe na gurtach. Zewnętrzne ściany nawy zostały otynkowane i wzmocnione skarpami (filarami przyściennymi), między którymi wpisano smukłe okna zamknięte półkoliście. We wschodniej części kościoła wykonano ślepe okna w obramowaniu z piaskowca.
W nawie późnorenesansowe sztukaterie z I połowy XVII w. o motywach roślinnych i geometrycznych. Bardzo bogate barokowe wyposażenie kościoła z XVII i XVIII w.: ołtarze (główny i boczny), ambona, stalle, zabytkowe rzeźby, obrazy, ornaty, kielichy i krzyże procesyjne. Klasycystyczny prospekt organowy z pierwszej połowy XIX wieku.
Ołtarz główny z końca XVII wieku fundacji Teresy z Kaszkowskich i Jana Pieniążka - wojewody sieradzkiego. Drewniany o czterech kolumnach korynckich. W centralnym miejscu obraz głównego patrona parafii św. Wojciecha Biskupa i Męczennika namalowany przez Helenę Stabrowską w 1891 r. Na cokołach kolumn i na konsolach 6 rzeźb: dwóch nieznanych świętych oraz św. Jadwigi, św. Kazimierza, św. Piotra i Pawła. Zwieńczenie ołtarza stanowi obraz imienia Jezus, a nad nim Oko Opatrzności. Pod obrazem znajduje się rzeźba - figura Boga Ojca, Chrystusa Miłosiernego. W roku 1861 ołtarz został gruntownie odnowiony z funduszów Ignacego Wężyka, dziedzica Wólki Nosowskiej i Józefa Wężyka, dziedzica Nosowa. Warto zwrócić uwagę na oryginalną tablicę nagrobną Teodora Lubicz Szydłowskiego (1793-1863) z szarego i białego marmuru z panopliami i herbem oraz tablicę Kazimierza Kuszla.
Murowana dzwonnica klasycystyczna z roku 1861 wzniesiona na planie czworoboku. Ma sylwetkę wysmukłą, a lekkości dodają jej cztery łukowo zamknięte otwory. Naroża tej części zamykają pilastry, a całość wieńczy wysoki dwuspadowy daszek kryty blachą miedzianą, na którego kalenicy umieszczono krzyż na kuli. Wewnątrz niej umieszczono dwa mniejsze dzwony wzięte z poprzedniej dzwonnicy, którą rozebrano ze względu na zagrożenie zawaleniem. Dzwonom nadano imiona Maria i Wacław. W roku 1898 odlano w odlewni Władkowskiego w Węgrowie duży dzwon, który został nazwany imieniem Wojciech.
Dzwonnicę i kościół otacza ceglane ogrodzenie, częściowo wybudowane w trakcie ostatniej fazy budowy kościoła (XVII-XVIII w.), a częściowo w trakcie XIX-wiecznego remontu.
Drewniana plebania z połowy XIX w. konstrukcji zrębowej z czterospadowym dachem.
Górki - cmentarz
Na XIX wiecznym cmentarzu parafialnym neogotycka kaplica z 1889 r. pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Założona została na planie krzyża greckiego przez hrabiego Bernarda Plater. Jest miejscem spoczynku rodziny ostatnich właścicieli dóbr Hruszniew - hrabiów Broel Plater.
Kaplicę złożono z dwóch przenikających się prostopadłościanów różnej wysokości, kryjąc ją dwuspadowymi dachami z wysoką ostrosłupową sygnaturką na środku korpusu głównego. Elewację tej neogotyckiej świątyni zwieńczono gzymsem.
W jej głównej fasadzie (południowej) wkomponowano deskowe dwuskrzydłowe drzwi na zawiasach kowalskiej roboty, opasane ceglaną opaską. Całość wpisana została w uskokowo zwieńczoną płycinę poprzedzoną trójstopniowymi schodami.
Kaplica cmentarna rozczłonkowana została małymi ostrołucznymi oknami w ceglanych opaskach.
Wokół kaplicy, wśród rozłożystych lip i kasztanowców znajdują się ciekawe krzyże i nagrobki m.in.: żeliwny pomnik Ignacego Wężyka, oficera wojsk polskich i prezesa Komitetu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (zmarłego 2 sierpnia 1875 r.), Adama Nagórkiewicza - oficera wojsk polskich z 1853 r. Starsza część cmentarza z wieloma starymi, drewnianymi krzyżami.
W pobliżu cmentarza dawna aleja lipowa z okazami kilkusetletnich drzew.
Bibliografia:
- "Małe Ojczyzny". Edward Podniesiński; Siedlce 2005.
- "Łosice i okolice. Przewodnik turystyczny". Ryszard Chojecki; Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej Lublin i Biała Podlaska 1983.
- "Śladami zabytków". Stasiuk Dariusz; Gazeta łosicka 3/2005.
- "Przewodnik: Podlasie". Tadeusz Glinka, Marian Kamiński, Marek Piasecki, Krzysztof Przygoda, Andrzej Walenciak; Sport i Turystyka MUZA SA, Warszawa 1997.
- "Mapa topograficzna Polski: Siedlce". Marta i Piotr Śliwińscy; Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Warszawa 1997.
- "Powiat Łosicki". Starostwo Powiatowe w Łosicach.