Łosice w XX wieku

I wojna światowa i walki z Bolszewikami

Od lipca 1918 r. w mieście Łosice funkcjonował Obwód Polskiej Organizacji Wojskowej nr 1. Był on częścią składającego się z 11 obwodów Okręgu POW nr 10 "Podlasie". Komendantem placówki w Łosicach był Czesław Chyżyńki pseudonim "Grzmot" (ur. w 1900 r. w Kostomłotach). W okresie wojny polsko-bolszewickiej w stopniu porucznika walczył w 27 Pułku Ułanów. Za zasługi w walce został odznaczony Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Walecznych.

Walki o miasto z Bolszewikami toczył major Feliks Jaworski na czele Ochotniczej Brygady Jazdy.

Okres II Rzeczpospolitej

Procesja Bożego Ciała w Łosicach, 1919 r.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Łosice włączono do powiatu konstantynowskiego, a następnie w 1932 roku - siedleckiego.

W 1928 r. miasto Łosice liczyło 3888 mieszkańców. W tym okresie pracowali tu następujący lekarze: Franciszek Czerwiński (lekarz chorób wewnętrznych), Tomasz Grabowski (psychiatra), Aron Hajdenwurce. Zwierzętami opiekował się lekarz weterynarii Mikołaj Siemionow, akuszerką była A. Kuncewicz, w leki zaopatrywała miejscowa apteka J. Kosteckicgo i skład apteczny A. Kowalewskicgo. Notariuszem był Henryk Górski, adwokatem obrońcą Stefan Mazurek.

W mieście znajdowały się dwa banki: Kupiecki i Ludowy, dwie spółdzielnie: Spożywczo Rolnicza i Stowarzyszenie Spożywców Chrześcijańskich, hotel "Krakowski" (własność Sz. Hochmana).

Jak na ówczesne czasy w mieście Łosice było dużo sklepów. W przeważającej większości znajdowały się one w rękach właścicieli żydowskich:

12 sklepów bławatnych (wszystkie właścicieli żydowskich),
12 sklepów galanteryjnych (wszystkie właścicieli żydowskich),
5 herbaciarni(wszystkie właścicieli żydowskich),
3 olejarnie (wszystkie właścicieli żydowskich),
39 sklepów spożywczych (34 właścicieli żydowskich),
2 artykułów kolonialnych (własność żydowska),
8 zakładów szewskich (własność żydowska),
8 piekarni (5 żydowskich),
12 piwiarni (8 żydowskich),
10 krawców (8 Żydów),
1 kawiarnia (własność żydowska),
3 restauracje (2 właścicieli żydowskich),
5 czapniów (3 Żydów),
2 fryzjerów (Żydzi),
4 młyny (2 żydowskie),
3 kowali (l Żyd),
2 rymarzy (l Żyd),
2 wytwórnie mydła (żydowskie),
16 rzeźników (14 Żydów),
10 handlarzy skórami (9 Żydów),
7 handlarzy zbożem (6 Żydów),
2 sklepy z alkoholem (1 własność żydowska),
1 wyszynk trunków (własność A. Archimowicza),
1 1 sklep tytoniowy (własność żydowska),
2 ślusarzy (1 Żyd).

W tym miejscu warto wspomnieć stare nazwy łosickich ulic. Sporządzony przez rewizora dóbr podlaskich Iwana Fiedorowicza Sapiechę, opisuje m.in. nazwy istniejących w tym czasie ulic: Rynek, Kubraska, Kowalska, Łukowska, św. Michajła (już w XVI w. istniała ul. Michałowska?), Woleńska, Podgajna, Gumienna, Brzescka, Koziryjek. W XVI-XVII wieku była też ul. Warszawska, Kościelna, Międzygumienna, Bagienna czy też ulica Ku Błoniu.

Z Planu Folwarku Polinów z 1871 r. można z kolei wyczytać, że obecna ulica 1 Maja dawniej stanowiła ulicę Ryneczek, później zaś ulicę Polinowską, do której przylega obecnie skwer, a dawniej - Kozi Rynek. Ulica Piłsudskiego to niegdysiejsza ulica Siedlecka, ulica ... była ulicą Żydowską, ulica Kilińskiego nosiła nazwę Wolińska. Droga prowadząca do Międzyrzeca - obecna ul. Międzyrzecka - nosiła nazwę ulicy Łukowskiej i była jedną z głównych ulic w mieście (gościniec międzyrzecki, choć istniał także gościniec łukowski). Tylko ulica Bialska (gościniec brzeski) jako jedna z niewielu ulic nie zmieniła swojej nazwy na przestrzeni dwóch stuleci.

W 1930 r. komendantem posterunku policji był L. Kotarba. W tym samym roku, 10 lutego założono w mieście Związek Strzelecki, wybrano zarząd oddziału z prezesem Janem Piotrowskim (burmistrzem miasta - na zdjęciu powyżej drugi z lewej) na czele. Funkcję wiceprezesa powierzono porucznikowi rezerwy Janowi Bojko, sekretarza Oleksiukowi, skarbnika Mazurkowi. Komendantem oddziału został plutonowy rezerwy Władysław Maruszewski.

W 1934 r. honorowym obywatelem< miasta Łosice mianowany został Marszałek Józef Piłsudski.

Łosice w czasie II wojny światowej

Podczas II wojny światowej okolice miasta Łosice były bazą działań ruchu oporu i widownią wielu akcji zbrojnych. Walczył tutaj oddział 34 pułku piechoty 9 dywizji AK pod dowództwem mjr Stefana Wyrzykowskiego "Zenona". 30 kwietnia 1944 r. w pobliżu miejscowości Wygoda partyzanci z tego oddziału zlikwidowali niemiecką ekipę radiolokacyjną oraz towarzyszące jej formacje SS i żandarmerii. Na miejscu znajduje się pomnik ufundowany przez towarzyszy broni i okolicznych mieszkańców.

29 maja 1944 roku pod wsią Jeziory oddział mjr Wyrzykowskiego stoczył zwycięską bitwę z przeważającymi siłami niemieckimi i wydostał się z okrążenia. Hitlerowcy spalili wieś. W jej centrum znajduje się obelisk upamiętniający bitwę.

W okolicy odbyły się liczne egzekucje ludności dokonywane przez hitlerowców. Miejsca pamięci pomordowanych znajdują się m.in. w lesie koło wsi Mszanna i Chotycze.

W czasie II wojny światowej centrum miasta Łosice zostało w dużym stopniu zniszczone. Zbombardowano m.in. żydowską bożnicę. Ludność żydowska została zamknięta w gettcie. Zwożono do niego ludzi również z okolicznych miejscowości.

Likwidacja getta została przeprowadzona pod koniec lata 1942 r. W tym czasie Niemcy na kilka dni przerwali wysiedlanie getta w Warszawie i zajęli się prowincjonalnymi miasteczkami dystryktu Warszawskiego. Rankiem 22 sierpnia wpadli do szpitala żydowskiego (na ul. Kościuszki 10, dawniej ul. Drohicka) i rozstrzelali wszystkich chorych. Następnie wyganiano wszystkich Żydów z mieszkań i zgromadzono ich na rynku. Ponieważ spora część się opierała, wielu zostało rozstrzelanych. Zabierano im obrączki, zegarki i inne kosztowności. Następnie zostali przepędzeni do Siedlec. Kobiety i dzieci jechały na wozach, mężczyźni szli piechotą. Kto nie dał rady czy próbował napić się wody z przydrożnej studni, został zastrzelony. Po dotarciu do Siedlec w ciągu dwóch następnych dni pociągi wywiozły niemal wszystkich do obozu zagłady w Treblince.

W Łosicach zostawili cały swój majątek: sklepy, mieszkania. Rynek na którym ich zgromadzono przypominał pobojowisko: pełen trupów, tłumoków z odzieżą, szat i książek modlitewnych. Do ich mieszkań wprowadzili się najbiedniejsi Polacy.

Część Żydów nie usłuchała niemieckiego rozkazu. Pochowali się i nie wyszli na rynek. Część z nich wytropiono i rozstrzelano, część ukrywała się. Po likwidacji getta Niemcy utworzyli w jednej z kamienic tzw. "małe getto", w którym zgromadzili 30-40 Żydów. Wywieziono ich do Treblinki jesienią 1942 r., ale części udało się zbiec. Jeśli mieli znajomych Polaków i pieniądze ukrywali się po wsiach i w lesie. W Łosicach i okolicy przechowywano wielu Żydów, ale mówiono też o przypadkach ich wydania w ręce Niemców.

Łosice w czasach Polski Ludowej

W sierpniu 1944 r. skończyła się niemiecka okupacja: do Łosic wkroczyły wojska radzieckie. Już w październiku 1944 r. nowa władza rozpoczęła aresztowania. Na Syberię wywieziono 13 osób. Były to czasy bardzo niespokojne. Broń miał prawie każdy, w lasach ukrywały się zbrojne bandy, napadów rabunkowych było więcej niż za hitlerowskiej okupacji.

W 1956 r. z części powiatów: bialskiego, siedleckiego i sokołowskiego utworzono powiat łosicki, co przyczyniło się do przyspieszenia rozwoju miasteczka w znacznym stopniu zniszczonego podczas działań militarnych. Powiat funkcjonował do 1975 roku w województwie warszawskim, a następnie wszedł w skład województwa bialskopodlaskiego.

1 stycznia 1999 roku w wyniku wprowadzenia reformy administracyjnej kraju miasto Łosice zostało ponownie siedzibą powiatu w województwie mazowieckim.

Bibliografia:

"Łosice 1264-1966". Praca zbiorowa pod redakcją Józefa Kazimierskiego; Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
"Okruchy z historii Łosic". Jerzy Garbaczewski; Echo Podlasia 23 (326) 1997.
"Babie lato Rosenbauma". Życie Siedleckie 38 (94) 2003.
"Macewy niepamięci". Życie Siedleckie 31 (87) 2003.