Łosice od paleolitu do średniowiecza
Czasy najdawniejsze
W schyłkowym paleolicie (starszej epoce kamiennej) okolice miasta Łosice przypominały krajobrazem dzisiejszą tundrę, a zamieszkane były głównie przez łowców reniferów. Dominowały narzędzia wykonane z krzemienia.
W późniejszym okresie tereny te porosły olbrzymie puszcze. Znaleziska z epoki brązu i wczesnego żelaza to, obok narzędzi krzemiennych, niewielkie odłupki i wióry kamienne (wielkości paznokcia) - znajdowane w grobach. Umieszczano je zapewne w celach kultowych, związanych z magią ognia (krzesanie iskier) lub magią obronną (ostre krawędzie). Jak wynika z analizy odcisków elementów roślinnych zachowanych w ceramice, na tym terenie uprawiano jęczmień, rzadziej proso i pszenicę. Znajdowane są również kości owiec, koni oraz nieliczne kości dzikich zwierząt.
W I oraz II wieku naszej ery tereny Wschodniego Mazowsza zamieszkiwali przedstawiciele kultury przeworskiej. W historii znamy ich pod nazwą Wandalów. Później zjawiły się tu plemiona gockie, także należące do grupy wschodnio-germańskiej. Ponieważ nie wiadomo, za kogo oni sami się uważali, archeolodzy wolą mówić o kulturach archeologicznych i nie używać nazw etnicznych.
W V wieku rozpoczęła się wędrówka ludów. Plemiona gockie i wandalskie wkroczyły na tereny Imperium Rzymskiego. Ostrogoci dotarli do Italii, Wizygoci opanowali część Półwyspu Iberyjskiego. Wandalowie zakończyli swą wędrówkę aż na wybrzeżu obecnej Tunezji. Obszar obecnej Polski został niemal całkowicie opuszczony. W V wieku pojawili się na nim Słowianie.
Dzikie puszcze i pierwsi osadnicy
Ostatni król, co nosił kołpak Witoldowy,
Ostatni z Jagiellonów wojownik szczęśliwy
I ostatni na Litwie monarcha myśliwy.
(...)
Wokoło była ciemność; gałęzie u góry
Wisiały jak zielone, gęste, niskie chmury;
(...)
Na dole jak ruiny miast: tu wywrot dębu
Wysterka z ziemi na kształt ogromnego zrębu;
Na nim oparte, jak ścian i kolumn obłamy,
Tam gałęziste kłody, tu wpół zgniłe tramy,
Ogrodzone parkanem traw; w środek tarasu
Zajrzeć straszno, tam siedzą gospodarze lasu,
Dziki, niedźwiedzie, wilki; u wrót leżą kości
Na pół zgryzione jakichś nieostrożnych gości.
Adam Mickiewicz "Pan Tadeusz".
Na początku tysiąclecia południowy skraj historycznego Podlasia - gdzie leżą Łosice - był bezludnym pasem nieprzebytych puszcz i bagien. Należały one do szerokiej strefy pogranicza, rozgraniczającego plemiona bałtyckie (Jaćwingowie i Litwini) i słowiańskie oraz wschodnią ścianę Mazowsza od Rusi grodzieńskiej i brzeskiej.
Wskutek wzrostu zaludnienia na Mazowszu i Rusi, tereny te stosunkowo wcześnie zaczęły się zaludniać. Ponieważ Podlasie pokryte było rozległymi puszczami, ze względów komunikacyjnych proces kolonizacji postępował na ogół wzdłuż rzek. Jego granice stanowiły działy wodne, na których najdłużej przetrwały puszcze. Należy przypuszczać, że osadnicy dążyli głównie do opanowania i zabezpieczenia ważnej drogi handlowej, jaką stanowiła rzeka Bug. Poprzez system rzeczny dorzecza Prypeci, łączyła ona Dniepr i Ruś Kijowską z Wisłą i ziemiami polskimi.
Osadnicy zaczęli napływać w wieku XII. Od południa i wschodu przybywali do puszcz podlaskich Rusini, z zachodu zaczęli napływać gromadnie Mazurzy. Polityczna granica mazowiecko-ruska przebiegała w tym czasie obok Drohiczyna. Najbliższe jego okolice, jak też Mielnika i Brześcia były już w tym czasie skolonizowane przez ruskie plemię Drehowiczan. Stopniowo coraz większe tereny południowego Podlasia dostawały się pod panowanie Rusi.
Czasy walk i najazdów
Jak większość obszarów granicznych Podlasie było terenem spornym i stanowiło obszar rywalizacji i starć: Mazowsza, Rusi, Litwy oraz Jaćwieży. W średniowieczu tereny te przechodziły burzliwe dzieje, a granice w ciągu wieków ulegały przesunięciu zmieniając niejednokrotnie ich przynależność państwową.
Kiedy po podziale na księstwa przez Bolesława Krzywoustego Państwo Polskie straciło siłę do obrony i opieki nad ludnością swych kresów, zaczęły się najazdy Jaćwingów z północy. Podlaskie puszcze znajdujące się między żyznymi Rusią i Mazowszem stały się dla nich szlakiem wędrówek i bazą wypadową po łupy do bogatej Małopolski. Za nimi podążały tępiące ich oddziały wojsk krzyżackich. Spowodowało to całkowite wyludnienie okolic dzisiejszych Łosic.
Do wyludnienia przyczynił się również straszliwy najazd Mongołów (czy jak ich już wtedy w Polsce nazywano - Tatarów) na Ruś i Polskę w roku 1241. Znani oni byli z aktów bezprzykładnego w historii okrucieństwa, mordowali przeważnie całą ludność napadanych obszarów. Podczas straszliwego najazdu zburzyli m.in. największe w okolicy zamki w Brześciu i Mielniku. Oblegali także zamek w Drohiczynie, ale nie udało się im go zdobyć. Osadnictwo (szczególnie jeśli chodzi o Mazurów), praktycznie przestało istnieć. Kronikarze zanotowali, że ziemie te zaczęły wtedy przemieniać się w pustynię. Najazd ten jeszcze bardziej otworzył drogę do napadów dzikim nacjom z północy: Jaćwingom i Litwinom.
Pochody wojsk pozostawiły ślad w nazewnictwie niektórych miejsc, np. Tatarska Góra przy wschodniej granicy Polinowa, Krzyżackie Okopy (tak była nazywana Leśna Podlaska) czy nazwy okolicznych miejscowości związane z najazdami Jaćwingów (Mordy, Ostromęczyn, Cierpigóż). Można zatem stwierdzić, że nawet jeśli w tamtych czasach istniało już coś w miejscu dzisiejszych Łosic, zostało zniszczone, a ludzie zabici lub uprowadzeni w niewolę.
W drugiej połowie XIII wieku, po wyparciu Jaćwingów z Podlasia przez Bolesława Wstydliwego i Leszka Czarnego oraz pokonaniu ich przez Krzyżaków w latach 1278-1283, coraz bardziej uciążliwym sąsiadem byli Litwini. Kolejne najazdy ze strony Litwy, jak również wypady Krzyżackie uniemożliwiały osadnictwo. Około roku 1320, za panowania Wielkiego Księcia Giedymina, tereny te dostały się pod panowanie Litwy.
Po panowaniem litewskim
W drugiej połowie XIII w. zainteresowali się Podlasiem władcy państwa litewskiego. Prawo do Podlasia rościli zarówno Mazowszanie (bo już przed Jaćwingami posiadali w tej ziemi swoje siedliska), jak i Krzyżacy z tytułu Jaćwingów (ziemia zamieszkiwana przez pogan była im obiecana). Litwa wreszcie, zagarniając pod swe panowanie całą prawie Ruś, nabywała prawa do Podlasia z tytułu osiedlających się tu od wschodu i południa Rusinów. Tym sposobem Podlasie stało się krajem spornym pomiędzy książętami litewskimi i mazowieckimi. Mimo czynnego udziału książąt mazowieckich w dyplomatycznych i orężnych rozgrywkach o opanowanie tego obszaru, około roku 1321 (za panowania księcia Giedymina), Podlasie opanowało Państwo Litewskie. Ani książęta mazowieccy, ani wołyńscy nie mogli się temu przeciwstawić.
Unia personalna z Litwą w roku 1385 i wstąpienie na polski tron Władysława Jagiełły nie oznaczała, że były to czasy spokojne. Do sporów o okoliczne ziemie włączyło się bowiem Mazowsze. Przechodziły one z rąk do rąk: zdobywali je m.in. książę mazowiecki Janusz I (1382, 1391 r.), książę mazowiecki Bolesław IV (1440 r.), jednak nie zdołali długo ich utrzymać. W 1460 roku król Kazimierz Jagiellończyk, nieprzyjazny książętom mazowieckim, dopuścił do wojny o Podlasie i później przyznał oficjalnie te tereny Litwie.
Od roku 1413 r. Łosice razem z całym Podlasiem należały do litewskiego województwa trockiego. W 1517 r. Zygmunt I stary utworzył województwo podlaskie dzielące się na ziemię drohicką, mielnicką i bielską. Okolice Łosic wchodziły w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego aż do roku 1569, kiedy to Sejm w Lublinie wcielił województwo podlaskie na zawsze do korony.
Osadnictwo nad Toczną w XII-XV wieku.
Tereny dzisiejszego powiatu Łosice należały do ziemi drohickiej, później częściowo do mielnickiej. Pomiędzy górną Toczną i górnym biegiem Liwca osadnictwo było pochodzenia stosunkowo późnego. Łosice leżą w bezpośrednim sąsiedztwie działu wodnego, pomiędzy dopływami Liwca i Bugu. Teren ten przez długi czas pozostawał pokryty puszczami. W XIII w. wzdłuż Bugu, a następnie w górę Toczny, rozprzestrzeniało się osadnictwo ruskie z ziemi brzeskiej. Okres rządów litewskich na Podlasiu również zaznaczył się dużym napływem osadnictwa ruskiego. Zajmowało ono obszar na wschód od Łosic. Fala drobnoszlacheckiego osadnictwa mazowieckiego postępowała natomiast w górę rzeki Liwiec w czasach późniejszych, głównie w latach 1391-1444.
Ślady dawnego osadnictwa zachowały się po obu stronach Toczny w nazwach wsi. Na wschód od Tocznej mamy: Hołowczyce, Hruszniew, Horoszki, Mierzwice, Kornica, Borsuki, Serpelice i inne. Natomiast na terenach leżących na zachód i południe, widać przeważnie wsie drobnej szlachty mazowieckiej, takie jak Pietrusy, Szawły, Bolesty, Wyczółki, Szańków, Radlnia, Biernaty, Nowosielec. W okolicach Łosic w XV w. nastąpiło zetknięcie się dwóch elementów etnicznych - ruskiego i mazowieckiego. Rzeka Toczna stanowiła swego rodzaju granicę między tymi społecznościami.
To, że przez wieki Łosice były terenem pogranicza, do dzisiaj jest doskonale widoczne także w nazwiskach. Ten swoisty tygiel narodowości stanowili m.in. Polacy, Litwini i Rusini.
Początki Łosic
Kto i kiedy dał początek dzisiejszym Łosicom, z powodu braku źródeł historycznych nie sposób ustalić. Jedno jest pewne: osiedle to jest bardzo stare i sięga swoimi początkami czasów wczesnego średniowiecza. Przywilej króla Aleksandra Jagielończyka z 1505r. zaznacza, że Łosice uzyskują nowe prawa miejskie zamiast praw miejskich dotychczas obowiązujących. A więc już przed 1505r. miały prawa miejskie, a z dalszej treści dokumentu wynika, że Łosice prawa miejskie musiały uzyskać znacznie wcześniej.
W opracowaniach z początku wieku historycy wspominają o istniejącej jakoby w Łosicach w 1264 r. cerkwi, co również świadczy o większym znaczeniu miasta w porównaniu z okolicznymi miejscowościami. Niestety nie wiadomo, z jakich dawniejszych źródeł ta wiadomość pochodzi. Ani jednak w samych Łosicach, ani w ich najbliższym sąsiedztwie nie ma pozostałości grodziska czy większej osady, w obrębie których można by ewentualnie doszukiwać się śladów owej cerkwi. Co więcej, regularne rozplanowanie miasta datować można na początek XVI w, czyli na okres wystawienia przywileju lokacyjnego z 1505r. W układzie ulic nie zachowały się odchylenia, które wskazywałyby na wcześniej istniejącą zabudowę. Wydaje się więc, że miasto Łosice w tym miejscu założone zostało dopiero na początku XVI w. Czy jednak nie było w tej okolicy wcześniej żadnego ważniejszego ośrodka?
Grodzisko pod Dzięciołami
Aby odpowiedzieć na to pytanie należy zbadać największe na Podlasiu grodzisko, leżące zaledwie 5 km na północny wschód od Łosic, za wsią Świniarów, pomiędzy folwarkiem Woźniki, a wsią Dzięcioły. Gród powstał prawdopodobnie na przełomie X i XI w. Była to bardzo duża obronna osada-gród, będąca być może najpoważniejszym w tych stronach ośrodkiem osadniczym i produkcyjnym. Składała się ona z grodu i podgrodzia, otoczonych trzema pasami ziemnych wałów, starannie i zapewne z wielkim trudem sypanych na podmokłym terenie silnie zabagnionej doliny rzeki Toczny. Cały teren - ok. 5 km2 bagnistej ziemi - otoczony był dość głęboką fosą i stanowił bardzo trudny punkt do zdobycia. Położenie wśród dawnych bagien nad rzeką Toczna zapewniało doskonałe warunki obronne.
Cały teren grodziska porośnięty jest obecnie drzewami i krzewami, które zwartą masą pokrywają wały i fosy (zabezpieczając je w ten sposób przed zniszczeniem). Dawniej rosły tam bardzo stare dęby, ale jeszcze przed I Wojną Światową wycięto je i sprzedano. Ziemne umocnienia najlepiej utrzymały się od strony południowej tj. od strony Łosic, gdzie teren jest jest wyższy i nieco bardziej suchy. Tu też znajduje się wejście do wnętrza grodziska. Im dalej na północ, tym teren jest bardziej niski i zabagniony, a wały są bardziej obniżone.
Zapewne to zabagnienie terenu w północnej, najważniejszej części grodu (w okresie wiosennych zalewów najbardziej podmokłe), skłoniło mieszkańców tego miejsca do porzucenia go i przeniesienia się nad górny bieg rzeki Toczny (na miejsce wyższe, suchsze i wygodniejsze, a również położone nad rzeką, z dobrym dostępem do wody). To nowe miejsce było bardziej odpowiednie pod budowę nowego osiedla niż stary gród zbudowany na bardzo podmokłym terenie. Okazuje się, że teren dawnego grodu położony był na wysokości 136m n.p.m., zaś dzisiejsze Łosice powstały również nad rzeką Toczną, ale w górnym jej biegu, na wysokości 165 m n.p.m. (29 metrów wyżej).
Obok korzystniejszego i zdrowszego położenia na przeniesienie osady Łosice z terenu grodziska na miejsce obecne wpłynęło ustanie zagrożenia z zewnątrz, po uporządkowaniu spraw pogranicza polsko-rusko-jaćwiesko-litewskiego przez ówczesne Państwo Polskie. Gdy Podlasie przestało już być terenem ustawicznie zagrożonym walkami okazało się, że położenie grodu uniemożliwiało jego rozwój jako ośrodka miejskiego oraz jego prawidłowe funkcjonowanie. Brakowało tam bowiem miejsca na rozbudowę miasta i dogodnych połączeń komunikacyjnych. Powstała więc konieczność przeniesienia osady w inne miejsce, które bardziej odpowiadałoby zmienionym wymaganiom. Podobna sytuacja istniała w wielu dawnych polskich ośrodkach miejskich, które z podgrodzi rozwinęły się w miasta lokowane. Aktowi lokacji towarzyszyło zazwyczaj przeniesienie miasta z terenu dawnego podgrodzia na miejsce umożliwiające regularne rozplanowanie miasta (w myśl średniowiecznej urbanistyki) i dogodny dojazd z różnych stron.
Jeśli przedstawiona hipoteza jest słuszna, to za fakt można uznać że dawne Łosice (lub raczej Łosicze, bo tak brzmi najczęściej nazwa miasta w źródłach z XVI w.), leżały na terenie dzisiejszego grodziska Dzięcioły.
Bibliografia:
- "Łosice 1264-1966". Praca zbiorowa pod redakcją Józefa Kazimierskiego; Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
- "Geografia historyczna ziem dawnej Polski". Zygmunt Gloger; Kraków 1903.
- "Łosice i okolice. Przewodnik turystyczny". Ryszard Chojecki; Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej Lublin i Biała Podlaska 1983.
- "Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym". A. Jabłonowski; t. VI, Podlasie, cz. I-III, Warszawa 1908-1910.
- "Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim". L. de Verdmon Jacqes, Warszawa 1902.
- "Grodziska w powiecie siedleckim". J. Mikulski; Przegląd Archeologiczny, t. VI, Poznań 1939.
- "Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu". S. Nosek; Annales Universitas Mariae Curie-Skłodowska, vol. VI, sectio F, 1951, Lublin-Kraków 1957.
- "Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu". K. Musianowicz; Materiały wczesnośredniowieczne, t. V, Warszawa 1960.
- "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich". t. I-XV, Warszawa 1880-1902.
- "Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII w.". J. Wiśniewski; Acta Baltico-Slavica, t. I, Białystok 1964.
- "Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych". Wykład w Muzeum Regionalnym w Siedlcach; Katedra Pradziejów Ludzkości w Instytucie Historii Akademii Podlaskiej 20.02.2001.
- "Wakacje ze szkieletami". D. Kuziak; Tygodnik Siedlecki 34/2003.