Wólka Nosowska

Wólka Nosowska to wieś na południowym Podlasiu, położona 19 km na wschód od Łosic. Wzmiankowana w XVI w. Nazwa wsi pochodzi od położonego w pobliżu Nosowa i była z nim związana jako folwark należący do nosowskiego majątku.

Na przełomie XV i XVI wieku majątek ten był wielkoksiążęcą dzierżawą, a w 1514 roku żona Aleksandra Jagiellończyka, królowa Helena nadała go kniaziowi Iwanowi Puzynie. W 1541 roku król Zygmunt Stary nadał go Iwanowi Wasylewiczowi Lackiemu (1490-1552). Od rodziny Lackich majątek przejął Michał Warszycki - wojewoda sandomierski, a następnie Jan Chryzostom Pieniążek - wojewoda sieradzki. Później drogą małżeństwa majątek stał się własnością hrabiego Karola Juliusza Siedlnickiego (1655-1731). W XVIII i XIX w. był własnością rodziny Wężyków herbu "Wąż".

Wólka Nosowska - dwór

Zdewastowany dwór wymurowany w 1840 r. przez Ignacego Wężyka. Przebudowany w XIX i XX w.

Ignacy Wężyk (1783-1876) - majątek przejął po ojcu, Kazimierzu Wężyku z Wielkiej Rudy (1740-1816) herbu Wąż.

Po studiach w Akademii Wileńskiej wstąpił do 2 Pułku Piechoty Księstwa Warszawskiego i w stopniu podporucznika brał udział pod dowództwem płk Stanisława Potockiego w odbiciu Zamościa z rąk Austriaków w 1809 r. W 1812 roku był oficerem napoleońskim w korpusie generała Romarino i za udział w bitwie pod Berezyną, gdzie został ciężko ranny odznaczono go krzyżem oficerskim Virtuti Militari i Legią Honorową. Po 9 latach porzucił służbę wojskową i wrócił do Polski.

Początkowo zamieszkał w Nosowie u brata Aleksandra, gdyż jego Wólkę Nosowską w czasie jego nieobecności ojciec oddał w dzierżawę. Ożenił się z Karoliną Teresą Kuszel (1791-1844) i zamieszkał z nią w Toporowie (Toporów był własnością jej brata, Michała Kazimierza Kuszla). Mieli trzech synów i córkę, po czterech latach doszło między nimi do separacji. Wtedy Ignacy przeniósł się do Wólki Nosowskiej, której dzierżawa zakończyła się, a synowie mieli pozostać z matką do osiągnięcia 8 lat.

Ignacy Wężyk okazał się świetnym gospodarzem, zbudował w Wólce Nosowskiej drewniany dwór oraz nowe budynki gospodarcze. W latach 1820 i 1825 posłował do sejmu Królestwa Polskiego. W 1837 r. dzięki staraniom żony odzyskał majątek jej brata Michała Kuszla - Toporów i Chotycze (odebrane przez władze carskie za udział Kuszla w powstaniu listopadowym).

W 1840 roku zbudował murowany, dwukondygnacyjny budynek dworski, przykryty niskim dachem czterospadowym. W elewacji frontowej utworzono wgłębny portyk toskański, a nad nim kolumnową loggię. Elewacja po stronie przeciwnej wzbogacona została piętrowym ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem. Przed ryzalitem zbudowano ganek, którego zadaszenie wsparto na czterech prostopadłościennych filarach. Nie wiemy, jak wyglądało wnętrze dworu, poza tym że były tam solidne piwnice o sklepieniach kolebkowo-koszykowych.

Seweryn Wężyk (1819-1889) - najmłodszy syn Ignacego, sędzia pokoju okręgu łosickiego, ożeniony w 1857 roku z Teodorą Drzewicką (1840-?). Mieszkał w Chotyczach i w 1876 roku sprzedał majątek. Nabywcą był Karol Funk (1829-1891), a następnie Jakowlewicz - oficer carski.

Czesław Wroczyński (1856-1900) - lekarz, właściciel od 1888 r. Do prowadzenia majątku zatrudniał zarządców. W okresie międzywojennym majątek miał kilku dzierżawców.

Pod koniec II wojny światowej w dwór trafił pocisk artyleryjski, znacznie go uszkadzając. Po odbudowie zamieszkały w nim trzy rodziny dawnych fornali. W 1954 roku dwór zajęła szkoła podstawowa, która poprzednio usytuowana była w dawnej karczmie, i zajmowała go do 1960 roku. Potem ustąpiła miejsca świetlicy wiejskiej.

Kiedy na obrzeżu parku dworskiego wybudowano nową szkołę, karczmę rozebrano, podobnie jak zachowane budynki gospodarcze i czworaki. Po trzech latach świetlica musiała opuścić budynek dworu, gdyż nie remontowany dach zaczął przeciekać. Od tego czasu dwór stał pusty i niszczał. Obecnie jest on już całkowicie zrujnowany.

Wólka Nosowska - park

Pozostałości parku krajobrazowego z połowy XVII w. ze szpalerem lip. Siedemnastowieczne pochodzenie parku zdaje się potwierdzać bardzo regularna kompozycja ogrodu, czytelna w zarysie jeszcze w latach 80. XX w. Wskazuje ona, iż składał się on z kwater poprzedzielanych alejami.

Zachowany do tego czasu układ osi i alei (choć obsadzonych na nowo w wieku XVIII) sugeruje, że tereny ogrodów miały od początku swojego powstania ozdobny charakter, co plasowałoby założenie w Wólce Nosowskiej wśród najbardziej reprezentacyjnych kompozycji ogrodowych istniejących na tym terenie w wiekach XVII i XVIII. Posiadało ono zapewne bogaty barokowy wystrój kwater ogrodowych sąsiadujących od zachodu ze strumieniem i stawami.

Wroczyńscy pod koniec XIX w. przebudowali kompozycję ogrodową - dawnym regularnym ogrodom ozdobnym starano się nadać krajobrazowy charakter, co ze względu na istniejący geometryczny układ alei okazało się niezmiernie trudne. Przebudowa polegała głównie na wprowadzeniu trawników do wnętrz parkowych oraz na lokalizacji w sąsiedztwie dworu kolistych i półkolistych kwietników i dróg.

Wnętrza położone na północ i południe od dworu pełniły role podjazdów, do których prowadziły dwie bramy w kamienno-ceglanym ogrodzeniu parku. Na południe i południowy-zachód od parku, przy drodze ziemnej wyznaczającej jego granicę założono obszerny warzywnik lub sad, a dalej na południe i południowy-zachód ulokowano zabudowania części gospodarczej, w której na zachód od strumienia, przy dwóch stawach, stała rządcówka. Na północ od parku, przy drodze do Starej Kornicy zlokalizowano osadę folwarczną, a przy skrzyżowaniu dróg do Nosowa i Kornicy wzniesiono murowaną karczmę (o nazwie Grosz) i inne zabudowania gospodarcze majątku, które istniały do 1966 r. Park i część gospodarczą ogrodzono murem kamienno-ceglanym, w którym umieszczono dwie bramy - jedną usytuowaną na południe od pałacu, a drugą przy drodze do wsi na północny-wschód od pałacu (na jednej z osi kompozycyjnych założenia).

Bibliografia:

1. "Kronika rodzinna". Władysław Wężyk; Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
2. "Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Wólce Nosowskiej". Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Biała Podlaska 1981, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatura w Białej Podlaskiej
3. "Biała Podlaska i okolice. Przewodnik". Andrzej Kasprzyk, Adolf Mironiuk; Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1982.
4. "Mapa topograficzna Polski: Siedlce". Marta i Piotr Śliwińscy; Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Warszawa 1997.
5. "Powiat Łosicki". Starostwo Powiatowe w Łosicach.