nagłówek "Avorum respice mores" (Bacz na obyczaje przodków) – dewiza herbowa przysługująca jedynie hrabiom Ledóchowskim h. Szaława link nagłówka

Łosice w czasie rozbiorów i powstań narodowych

Łosice pod okupacją austriacką i w dobie Księstwa Warszawskiego 1795-1815

Bitwa pod Raszynem

Maciej KobylińskiPo pewnym ożywieniu gospodarczym miasta Łosice - które nastąpiło w drugiej połowie XVIII w., klęski polityczne państwa zakończone 3 stycznia 1795 r. trzecim rozbiorem Polski odbiły się na jego rozwoju. Łosice wraz z całym południowym Podlasiem leżącym na lewym brzegu Bugu dostały się pod zabór austriacki, tworząc tzw. Nową Galicję. W pierwszej połowie XIX wieku Łosice wraz z okolicą, odsunięte od linii kolejowej i nie posiadające zakładów przemysłowych rozwijały się powoli, dzięki prowadzonej na dużą skalę uprawie ogórków.

W maju 1809 r. w czasie wojny polsko-austriackiej Łosice zostały zajęte przez wojsko polskie. Na mocy traktatu pokojowego zawartego 14 października 1809 roku między Francją i Austrią do Królestwa Warszawskiego przyłączono dawną Nową Galicję z Łosicami. 24 lutego 1810 roku książę warszawski Fryderyk August dokonał podziału terytorium odebranego Austrii na cztery departamenty: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki. Łosice zostały jednym z 9 powiatów departamentu siedleckiego obok Białej, Garwolina, Łukowa, Radzynia, Siedlec, Węgrowa, Żelechowa i Włodawy. W 1812 r. sędzią pokoju na powiat łosicki w Departamencie Siedleckim był W. Dramiński, który otrzymał od władz honorową odznakę za dobrze prowadzoną pracę.

Książę Józef Poniatowski w roku 1812

W roku 1812 departament siedlecki, w tym Łosice, był miejscem stacjonowania znacznej liczby wojsk przed wyprawą Napoleona na Rosję. Po jej klęsce w granice Księstwa Warszawskiego wtargnęła armia rosyjska przerzucona z Mołdawii, dowodzona przez admirała Czyczagowa. Księstwo miał osłaniać korpus saski francuskiego gen. Reyniera i korpus austriacki gen. Schwarzenberga. Armia Czyczagowa zajęła okolice Łosic, w tym miasta: Białą, Międzyrzec, Siedlce, Łuków. Spod Sarnak ruszył w kierunku Międzyrzeca korpus saski atakując tyły Rosjan, a w kierunku Łosic, posuwał się korpus austriacki, który dotarł do Łukowiska. Po bitwie pod Białą Rosjanie zostali odrzuceni w kierunku Brześcia. Po bitwie korpus saski cofnął się do Łosic, a austriacki do Drohiczyna.

Przejście wojsk Napoleona przez Berezynę

Na jesieni 1812 roku wojska rosyjskie kilkakrotnie jeszcze pustoszyły Podlasie i Lubelszczyznę. W Łosicach znajdowały się oddziały rosyjskie z korpusu gen. Sackena. W styczniu 1813 roku Rosjanie ponownie zajęli Podlasie, rozpoczynając dwuletnią okupację Księstwa Warszawskiego. Był to okres ciężki dla mieszkańców okolic Łosic, których gnębiły rekwizycje i kontrybucje oraz rabunek żołnierzy rosyjskich.

Łosice w okresie Królestwa Kongresowego

W roku 1815 na Kongresie Wiedeńskim ustanowiono Królestwo Polskie, zwane też Królestwem Kongresowym, całkowicie uzależnione od Rosji.

Przeprowadzono nową reformę administracyjną. Dotychczasowe departamenty zastąpiło 8 województw. Departament siedlecki został przekształcony w województwo podlaskie ze stolicą w Siedlcach. Nowy podział administracyjny znosił dotychczasowe powiaty tworząc na ich miejsce obwody. Nazwę i obszar dotychczasowych powiatów zachowano, były to już jednak tylko okręgi wyborcze do sejmików szlacheckich oraz okręgi sądowe. Województwo podlaskie dzieliło się na cztery obwody: siedlecki, łukowski, radzyński i bielski. Powiat łosicki wchodził w skład obwodu bialskiego z siedzibą w Białej Podlaskiej.

Bardzo dużą aktywność przejawiała podlaska szlachta na sejmikach Rady Obywatelskiej Województwa Podlaskiego. Posłem z powiatu łosickiego na sejm w 1818 roku, 1820 i 1825 roku był Franciszek Obniski, pełniący funkcję sekretarza Izby Poselskiej w 1820 roku. Po skończonych obradach ogłosił drukiem diariusz sejmu, dedykując wydawnictwo Aleksandrowi I.

W obwodzie bialskim w większym stopniu niż w innych powiatach przeważały miasta prywatne. Spośród dziesięciu największych miast zaledwie trzy: Łosice, Janów Podlaski i Łomazy należały do dóbr skarbowych. Leżąc na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych Łosice stosunkowo szybko odbudowały się po zniszczeniach w czasie wojen napoleońskich, tak że w roku 1827 było już 190 domów i 1543 mieszkańców. W mieście niewiele było budowli murowanych i przeważała zabudowa drewniana. W 1827 roku największym miastem był Międzyrzec Podlaski, który liczył 4609 osób. Dla porównania Siedlce liczyły wtedy 4441 osób, Biała Podlaska 3818, Łuków 3358, Parczew 2922, Radzyń Podlaski 1966.

Powstanie listopadowe

Starcie belwederczyków z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach

Wieści o wybuchu powstania w Warszawie 29 listopada 1830 roku rozeszły się po kraju błyskawicznie. Po opuszczeniu Królestwa Polskiego przez Księcia Konstantego odbyły się radosne festyny w Lublinie i Siedlcach. Następnie przystąpiono do zwiększania sił obronnych Królestwa.

Mieszkańcy Łosic wspierali powstańców zarówno materialnie, jak również sami brali udział w toczącej się polsko-rosyjskiej wojnie. W grudniu 1830 r. na rozkaz dowództwa Wojska Polskiego rozpoczęto w Łosicach formownie batalionu Gwardii Ruchomej, jednego z dziesięciu w królestwie. Mężczyźni w wieku 20 - 30 lat, przeważnie pochodzenia szlacheckiego samodzielnie zgłaszający się do oddziału, musieli spełniać zaledwie jeden warunek: posiadać własną broń (strzelbę, szablę lub kosę). W Łosicach formował się batalion Raczyńskiego.

Olszynka Grochowska

W czasie walk, z Siedlec przez Mordy, Łosice, Konstantynów do Brześcia cofał swe oddziały Gołowin przed wojskiem gen. Wojciecha Chrzanowskiego (szef Sztabu Głównego wojsk polskich w powstaniu listopadowym; zwycięzca bitwy pod Dębem Wielkim; uczestnik walk pod Kockiem, Lubartowem i Zamościem).

Pod Stoczkiem

Po stłumieniu powstania listopadowego nastąpił chwilowy zastój w rozwoju Łosic. W pierwszych latach po powstaniu wyraźnie odczuwalne były skutki ekonomiczne i zniszczenia powstałe bezpośrednio w okresie działań powstańczych, przemarszów wojsk i rekwizycji żywności. Zastosowane przez władze carskie liczne konfiskaty dóbr były wśród szlachty głównym ciężarem represji ekonomicznych i politycznych.

Okres między powstaniami

Plan Łosic z 1836 r.

Zachowany plan Łosic z 1836 roku ukazuje jego rozbudowę w kierunku południowym i wschodnim, wymienia ówczesne nazwy ulic, pozwala też ustalić wielkość poszczególnych budynków i ich właścicieli.

Dobra łosickie w powiecie konstantynowskim uzyskał gen. lejtnant Poleszko ukazem z dnia 31.08/12.09.1837 roku. Liczyły one wtedy 6.472 morgi i 177 prętów i obciążone były w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim pożyczką w wysokości 52.260 rubli. Ich dochód roczny szacowany był na 3000 rubli. Wcześniej były własnością Karola Fanshave.

W 1840 r. został internowany biskup podlaski Jan Marceli Gutkowski. W tym celu 27 kwietnia przybył do Łosic z Międzyrzeca gen. Raet (dowódca konnicy huzarów), razem z naczelnikiem okręgu żandarmerii z Warszawy, delegowanym przez Iwana Paskiewicza (namiestnik cara Mikołaja I w Królestwie Polskim (1832-1856)). Z Łosic gen. Raet pod pozorem objazdu terenu, udał się do Białej, do naczelnika żandarmerii i komisarza obwodu bialskiego - Kotowskiego, a w rzeczywistości wyjazd był planowany do Janowa Podlaskiego - siedziby biskupa. Finałem sprawy było, mimo protestów Watykanu, wywiezienie biskupa Gutkowskiego w głąb cesarstwa do Ozieran (w guberni mohylewskiej).

Grób Michała Kobylskiego

W roku 1838 istniała już w Łosicach szkoła, do której uczęszczało 64 uczniów. W 1834 r. burmistrzem miasta był Ksawery Mościcki, w 1849 r. funkcję sędziego pokoju sprawował Michał Kobylski.

Kolejną zmianę w funkcjonowaniu Łosic przyniósł rok 1845. Od 1 stycznia tego roku gubernia podlaska (w tym okręg łosicki) została dołączona do guberni lubelskiej. Byt to rezultat ukazu carskiego z 9/21.08.1844 roku, na mocy którego zredukowano dotychczasową liczbę guberni Królestwa Polskiego z 8 do 5, tworząc gubernię radomską z połączenia sandomierskiej z kielecką, lubelską z połączenia podlaskiej z lubelską i warszawską z połączenia guberni kieleckiej z mazowiecką.

Orka

W końcu lat czterdziestych i początku lut pięćdziesiątych sytuacja Łosic była trudna. Miasto odczuwało skutki działań wojennych, a odbudowa ze zniszczeń odbywała się powoli i nie bez trudności. Okręg łosicki zachował typowo rolniczy charakter. Uprawiano duże ilości żyta, owsa i prosa, prowadzono na dużą skale uprawę ogórków.

Największymi majątkami były dobra Łosice hr. Ledóchowskiego o 392 włókach (z siedzibą na Polinowie), dobra Hruszniew T. Szydłowskiego o 312 włókach, dobra Huszlew ks. Woronieckiego o 178 włókach.

Wypłata robocizny

We wszystkich dobrach rozwinięta była hodowla bydła, trzody chlewnej i owiec. Znanymi hodowcami trzody chlewnej byli: Józef Ledóchowski - dziedzic dóbr Łosice i Seweryn Wężyk - dziedzic dóbr Toporów i Chotycze. Natomiast do przodujących hodowców owiec należał Ignacy Wężyk - dziedzic dóbr Wólka Nosowska.

W okręgu rozwinięta była też hodowla koni, na którą wpływ miała funkcjonująca w Janowie Podlaskim rządowa stadnina koni i warunki naturalne do prowadzenia tego typu hodowli. Do przodujących hodowców koni należeli wspomniany Ignacy Wężyk i Józef Ledóchowski oraz Franciszek Katerla - dziedzic dóbr Woźniki.

Podczas deszczu

Łosice były też ważnym ośrodkiem handlu lokalnego, gdzie na przełomie lat czterdziestych targowano na sumę 23 800 rs. W tym też czasie Łosice obok Białej należały do znaczących miast w powiecie i były obok Janowa, Terespola i Łomaz miastem rządowym. Mieszczanie Łosic prowadzili bezskuteczny spór z władzami królestwa o przywrócenie odebranych gruntów miejskich i utrzymanie w mocy nadanych przywilejów królewskich.

Jesień

W roku 1861 ziemia łosicka była widownią burzliwych, anty obszarniczych wystąpień chłopów pańszczyźnianych. Pierwsze wystąpienie przeciw odrabianiu pańszczyzny miało miejsce w majątku Dziadkowskie, następnie w Chłopkowie, Ostromęczynie i Puczycach, a stąd opór przenosił się na dalsze majątki okoliczne. Ludność łosicka i okoliczna szlachta zagrodowa wprawdzie pańszczyzny nie odrabiała, ale ucisk carski i bezprawie urzędników odczuwała dotkliwie.

W 1862 r. w mieście było już 1755 mieszkańców, zamieszkujących 199 domostw (w tym tylko 6 murowanych). Wśród podanej liczby mieszkańców 838 było pochodzenia żydowskiego.

Przez krótki okres w powiecie funkcjonowała Rada Powiatowa wybrana w okręgu bialskim i łosickim na podstawie ukazu carskiego z 1861 roku. Rada, w skład której wchodził m.in. Adam Goltz (czołowy działacz Towarzystwa Rolniczego i Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, właściciel wzorowo zorganizowanego majątku Puczyce) uznała się także za gospodarza powiatu. Pożyteczną działalność Rady Powiatowej przerwał w roku l863 wybuch powstania styczniowego.

Powstanie Styczniowe w 1863 roku

Kucie kos

Powstanie Styczniowe na Podlasiu poprzedziły dwa wiele ruchy: społeczny chłopów pańszczyźnianych i patriotyczno-religijny. Zalążków organizacji powstańczej należy doszukiwać się jeszcze w roku 1860, kiedy to utworzono fundusz na rzecz powstania. W lipcu i sierpniu 1862 roku organizacja powstańcza objęła swoim zasięgiem cale Podlasie, a w listopadzie tego roku powstał Komitet Powstańczy Podlaski.

W tym czasie przybył do Łosic lekarz Władysław Czarkowski, pochodzący ze wsi Miodusy-Dworaki w powiecie siemiatyckim. Czarkowski ukończył studia na uniwersytecie w Moskwie, gdzie zapoznał się z rewolucyjną organizacją wojskową Rosjan "Ziemia i Wola". W Łosicach zetkną się z dzierżawcą majątku Starostwo-Łosice, dymisjonowanym pułkownikiem artylerii Janem Chryzostomem Jurkowskim. Nawiązał za jego pośrednictwem kontakt z działaczami partii czerwonych - Bronisławem Deskurem, Edwardem Lisikiewiczem i Leonem Frankowskim (pochodzącym z Liwek Szlacheckich; później dostał się on do niewoli rosyjskiej pod Słupczą i został powieszony w Lublinie 16 czerwca 1863 roku).

Władysław Czarkowski we wrześniu 1862 roku zorganizował w Łosicach zjazd wojewódzki partii czerwonych. Podczas obrad wysunięto wniosek, aby dr Władysław Czarkowski i Edward Lisikiewicz, polski naczelnik powiatu siedleckiego udali się do Komitetu Centralnego Narodowego w Warszawie z prośbą o mianowanie naczelnikiem województwa podlaskiego Bronisława Deskura. Nominację taką Deskur otrzymał i pełnił to stanowisko prawie do wybuchu powstania.

Bitwa

Władysław Czarkowski stworzył oddział powstańczy oraz odbywał narady w swoim gabinecie lekarskim z zaufanymi spiskowcami, m.in.: Jakubem Ficińskim, Józefem Sobczyńskim, Kazimierz Kosteckim, Polikarpem Musiejkiewiczem, Stefanem Artychowiczem, Piotrem Maderskim i in. Już jako piastujący funkcję naczelnika okręgowego miasta Łosice dr Czarkowski otrzymał zawiadomienie o wyznaczonym wybuchu powstania z 22 na 23 stycznia 1863 roku.

Wieczorem 23 stycznia powstańcy łosiccy rozpoczęli swoje działania rozbrojeniem 5 żołnierzy rosyjskich przybyłych z Międzyrzeca. Powstańcy poprzez Mordy wyruszyli pod Stok Lacki, gdzie stoczono pierwszą bitwę, ale już 29 stycznia powstańcy odwiedzili Łosice ponownie.

Dla Łosic to ważny moment historyczny. Tu bowiem koncentrowały się ośrodki dyspozycyjne walk na całym Podlasiu. W okolicach Łosic odbywały się narady dowódców. Przybywali tu: Walenty Lewandowski, Roman Rogiński, Ludwik Lutyński.

Obrona dworu

Oddział dr. Czarkowskiego bił się ze zmiennym szczęściem pod Siemiatyczami (z wojskami carskimi generała Maniukina - była to największa na terenach zabużańskich bitwa powstania styczniowego), a także Międzylesiem i Mingosami. W dowód położonych zasług Tymczasowy Rząd Narodowy mianował dr. Czarkowskiego naczelnikiem cywilnym powiatu bialskiego. Ujęty przez władze carskie podczas przewożenia ważnych dokumentów w przebraniu chłopskim skazany został na rozstrzelanie. Wyrok wykonano w Siedlcach 29 lipca 1863 roku. Walka na ziemi łosickiej, mimo poniesionych strat w ludziach, trwała jednak nadal. Bito się m.in. pod Sarnakami, Chotyczami, Mszanną, Korczewem, Raczynami.

Na pobojowisku

Na początku września pojawił się w rejonie Łosic 300 osobowy oddział partyzancki mjr. Lutyńskiego z Międzyrzeca. Przeciwko niemu została wysłana kolumna wojska złożona z 3 kompanii piechoty i 50 Kozaków pod dowództwem mjr. Aleksandrowa. 7 września doszło do bitwy między Chotczami, a Mszanną, która zakończyła się klęską oddziału Lutyńskiego. Bardzo słabo wyszkoleni i uzbrojeni powstańcy ponieśli duże straty (50 zabitych, kilkunastu rannych, ponadto stracili 50 sztuk broni). Wojska carskie straciły zaledwie l żołnierza. Rozwścieczeni kozacy po bitwie nie brali schwytanych jeńców do niewoli, tylko wieszali ich w lesie należącym do wsi Mszanna. Poległych i straconych pochowano we wspólnej mogile na unickim cmentarzu w Mszannie. Jeden tylko ranny powstaniec, 18-letni Ludwik Pliszczyński dostał się do Łosic, gdzie zmarł trzy dni później. Stoczona bitwa była bardzo dotkliwym ciosem dla powstania na ziemi łosickiej.

Pochód na Sybir

Z powstańców łosickich część została przez rząd carski wysłana na Sybir m.in. Józef Sobczyński, Jakub Kalinowski, Kazimierz Kostecki, Jan Koladko, Polikarp Musiejewicz. Część została stracona m.in.: Jan Kalinowski i Jan Korsak. Wczasie walk zginęli: Jakub Murski, Stefan Starużyk, Stanisław Musiejewicz i wielu innych. Tylko nielicznym powstańcom udało się ujść oprawcom.

W 1884 r. należące do powiatu Konstantynowskiego Łosice zamieszkiwało 2610 mieszkańców w 208 domach. W mieście znajdował się kościół katolicki, synagoga żydowska, szkoła początkowa, sąd gminny, urząd gminy i stacja pocztowa.

W 1907 r. Organizacja Bojowa PPS z Siedlec napadła na kasę Urzędu Pocztowego w Łosicach i zrabowała 2398 rubli w gotówce i znaczkach.

Bibliografia:

  1. "Echo Łosic: Z przeszłości...". Echo Podlasia 18(321), 19(322), 20(323), 21(324), 23(326) / 1997.
  2. "Okruchy z historii Łosic". J. Garbaczewski; Echo Podlasia 23(326) 1997.
  3. "Łosice 1264-1966". Praca zbiorowa pod redakcją Józefa Kazimierskiego; Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
  4. "Starożytna Polska". M. Baliński, T. Lipiński; Warszawa 1886.
Ojcowie serwisu Polinów
Historia Łosic
Kobylińscy
południowe Podlasie
południowe Podlasie
Kobylińscy
Kobylińscy